- Varto KTC Şubesi:
Çeşitli kaynaklarda Varto yani Kürdçe adıyla Gimgim’de Kürdistan Teali Cemiyeti şubesi kurulduğu belirtilmektedir ancak cemiyetin tam olarak hangi tarihte kurulduğu ve kurucuların kimlerden oluştuğu belirtilmemektedir. 19 Temmuz 1919’da yayınlanan Kurdistan dergisinde, Varto’da cemiyet şubesinin kuruluşuyla ilgili; “Burada cemiyetin bir şubesi küşad edildi (açıldı) ve civarlarda da gerekli teşebbüslerde bulunulmaktadır.”[1] haberi verilmiş. Bu haberden anlaşıldığı kadarıyla bölgedeki diğer yerleşim birimlerinde de şube açma çalışmaları yapılmaktadır. Yine bahsettiğimiz yayının aynı sayısında, Kurdistan mecmuasına gösterdikleri rağbet ve teveccühlerinden dolayı mecmua idaresi tarafından yayımlanan “Teşekkür” yazısında, Varto KTC şubesinin faaliyette bulunduğu, cemiyetin yayın organlarından olan Kurdistan mecmuasının dağıtımına katkıda bulunduklarını belirtilmektedir. “Kürdistan’ın meşhur alimlerinden Derik müftüsü fıkıhçı Molla İskender Efendi ile Varto, Malatya ve Kahta’da müteşekkil Kürdistan Teali Cemiyeti’nin şubeleri, Kurdistan mecmuasına mukabil gösterdikleri rağbet ve teveccühlerine karşı alenen teşekkürlerimizi beyan ederiz.”[2]
Varto KTC şube yönetiminin tam olarak kimlerden oluştuğu bilinmemekle birlikte, Varto’dan araştırmacı-yazar Tahsin Sever’den edindiğim bilgiye göre, Varto şubesinin reisi, Cibranlı Halid Bey’e de yakınlığıyla bilinen ve kendisinin de ana tarafından dedesi olan Usivê Hecî Keke’dir.
- Erzurum ve Hekimhan KTC Şubesi
Ekonomik, siyasi ve diplomatik açıdan Kürdistan’ın önemli bir şehri olan Erzurum’da, Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra KTC’nin bir şubesinin kurulması oldukça önemlidir. Çünkü başta Rusya ve İngiltere olmak üzere dönemin iki güçlü önemli devletinin bölgede konsoloslukları vardı ve burada cemiyetin bir şubesinin açılması adı geçen büyük devletlerle ilişki geliştirmek açısında hayati bir önem arz ediyordu. Erzurum şehri stratejik bir öneme sahipti, “Vilayat-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-i Milliye” cemiyeti de burada faaliyetlerini yoğunlaştırmıştı ve bu cemiyetin hazırladığı zemin üzerinde “Erzurum Kongresi” yapılmıştı. Kürdler ve Türkler gerekli anlaşmayı sağlayamadıkların için, gerçek manada Kürd temsilcileri Kongreye katılmamış ancak her şeye rağmen Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından verilen vaatlerin ve yapılan sözlü açıklamalar itibarıyla kongrede Kürdler ve Kürdistan meselesiyle ilgili nasıl bir karar alınacağını merakla beklemişler. Bu süreçte KTC başkanı Seyyid Abdulkadir’in bölgeye gözlemci sıfatıyla gönderdiği heyet, Erzurum Kongresi sonuç bildirgesinde Kürdler için bir şey olmadığını merkeze bildirdikten sonra, Seyyid Abdulkadir “herkes kendi başının çaresine bakmalı” açıklamasında bulunmuştur. Bu ahval ve koşullar altında, 7 Ağustos’ta 1919’da Erzurum Kongresi sonuç bildirgesinin ilan edilmesinde kısa bir müddet sonra, Hınıs’ta Kürdistan Teali Cemiyeti’nin bir şubesi kuruluyor. Kurdistan dergisinin 13. Sayısında Erzurum-Hınıs’tan verilen habere göre, “Hınıs’ta Kürdistan Teali Cemiyeti şubesi küşat edilmiştir (açılmıştır).”[3]
Daha önceki yazılarımızda cemiyetin Arapkir şubesinin açılışından bahsetmiştik. Kurdistan mecmuasının 11. sayısında yayımlanan habere göre, Malatya KTC şubesinden de bahsedilmektedir ancak Malatya merkezde bir şubenin kurulmuş olduğu tam olarak doğrulanamamaktadır, kuruluş çalışmaları olsa da sonuca ulaşmamış olabilir. Belki de yaşanan sorunlar nedeniyle şube kuruluşu Hekimhan’a kaydırılmış ki Kurdistan mecmuasında buradaki şubenin kuruluşuna dair şöyle bir haber yayınlanmış: “Hekimhan’da yeniden Kürdistan Teali Cemiyeti şubesi kemali ciddiyet ve sevinçle açılmıştır.”[4] Haberin yayımlanma tarihine baktığımızda, büyük ihtimalle Hekimhan KTC şubesi haziran ayı başlarında kurulmuştur.
- Adana KTC Şubesi
T. Zafer Tunaya, kendisi de KTC üyesi olan Ali İlmi Fani’nin Adana’da çıkarttığı Ferda gazetesinin 140. sayısına dayandırarak İran Kârperdarzi başkanlığında “Adana Teali Cemiyeti”nin kurulduğunu aktarır. Ancak bu cemiyetin Kürdistan Teali Cemiyeti’nin bir şubesi olup olmadığı belli değildir.[5] O zaman Adana ve Tarsus bölgesinde KTC üyelerinin olduğunu biliyoruz ve Tarsus’ta da bir “Kürd Dostluk Cemiyeti”[6] kurulmuş olduğu bilinmektedir fakat cemiyetin kimler tarafından teşekkül edilmiş olduğu belli değildir. Kurdistan mecmuasında “Açık muhaberat” başlığı altında Tarsus’ta bulunan Mahmut Ağa’ya hitaben yazılan mesajda “Kürd Dostluk Cemiyeti”nin kimler tarafından kurulduğuna dair bilgi istenmektedir.[7]
- Derik, Muş, Urfa, Şırnak ve Bayezid’de KTC şubeleri
Gerek KTC’ine bağlı ve yakın yayın organlarında çıkan haberler ve gerekse diğer farklı kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Derik[8], Urfa, Şırnak[9], Muş, Bayezid ve Van gibi şehirlerde de cemiyet şubelerinin kurulduğuna dair haber ve yazılar yayımlanmıştır ancak mevzubahis yerlerdeki şubelerle ilgili elimizde yeterli bilgi ve belge yoktur. Mazhar Müfit Kansu da adı geçen bazı yerlerdeki şubelere dair şu bilgileri veriyor: “Türk milleti milli insiyaki bir şuurla kendini ve vatanına müdafaaya hazırlanıyordu. Bunun için de hemen birçok bölgelerde müdafaa cemiyetleri kuruluyordu…Yine Merkezi İstanbul’da olmak üzere Kürt Teali Cemiyeti adı altında bir cemiyet teesüs etmiş, Bayezid, Muş ve Van havalisinde şubeler açmaya başlamıştı”[10] Ekrem Cemil Paşa’nın yazdığına göre Nusaybin, Savur, Farkin (Silvan) ve Lice’de de KTC şubeleri açılmış.[11]
(Devam edecek.)
[1] Kurdistan, Sayı: 11, Necm-i İstikbal Matbaası, 19 Temmuz 1335 (19 Temmuz 1919)
[2] Kurdistan, Sayı: 11, Necm-i İstikbal Matbaası, 19 Temmuz 1335 (19 Temmuz 1919)
[3] Kurdistan, sayı:13, 31 Ağustos 1335 (31 Ağustos 1919)
[4] Kurdistan, Sayı: 10, Necm-i İstikbal Matbaası, Pazar, 30 Haziran 1335 (30 Haziran 1919)
[5] Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt-2 Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2010, dipnot 15 r. 201
[6] Kurdistan, Sayı: 15, Necm-i İstikbal Matbaası, 29 Teşrin-i Evvel 1335 (29 Ekim 1919)
[7] Açık Muhaberat, Kurdistan, Sayı: 16, 27 Teşrin-i Sani 1335 (27 Kasım 1919)
[8] Şair ve yazar Qedrî Can’ın Hawar dergisinde “Şîna Xalê Min” başlığıyla yayımlanan yazısında, Derik’te KTC’nin bir şubesinin açıldığını ve başkanı da dayısı olan İlyas Efendi olduğunu belirtir. (Qedrî Can, Şîna Xalê Min, Hawar, Hejmar: 22, 1 Tîrmeh 1933, Weşanên Nûdem, s. 598-599. Derikli İlyas Efendi 1925’te KTC başkanı Seyyid AbdulkadirEfendi ile aynı dosyada yargılanmıştı ve delil yetersizliği nedeniyle berat etmişti.
[9] Kürdistan Teali Cemiyeti’nin Şubeleri, Kurdistan, Sayı: 10, Necm-i İstikbal Matbaası, Pazar, 30 Haziran 1335 (30 Haziran 1919)
[10] Aktaran: M. Abdülhalûk Çay, Doğu ve Güneydoğu Anadoluda Kuva-yı Milliye Hareketleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1990, s. 38
[11] Ekrem Cemil Paşa, Muhtasar Hayatım, Bürüksel Kürt Enstitüsü, 1991, s. 33