Kavramın Kapsamı:
2010 sonrası bölgede ve Avrupa’da Kürd lehçeleri üzerinde yapılan etimolojik ve karşılaştırmalı araştırmalar, İran’da, Mezopotamya ile Anadolu’da M.Ö. 3000’lere öncesinde kullanılan eski dillerle ilişkilerini kökensel veya etkileşimsel düzlemde olduğunu ortaya koyan veriler vermektedir. Ali Nanvazadeh’in (Doğum Mahabat 1960) 2005 yılındaki iki ciltlik “Ferhengî Harmen (Hewlêr)” isimli etimolojik sözlüğü ile 2017-2022 yılları arasında 6 cilt “Ferhengî Rîşey Wişey Kurdî (1.c:2017, 2.c:2018, 3.c:2019, 4.c:2021, 5.c:2020, 6.c:2022)” olarak basılan eserlerinde, Kürdçede mevcut kelimelerin Êranî dillerden olan ‘Pehlevice/Middle Persian/Fars-i Mîyane/Orta Farsça’ ve ‘Eski Farsça/Old Persia/Pars-î Bastân’ benzerlikleri dikkat çekilmektedir. Şaswar Herşemî’nin “Ferhengî Êtîmolojî Kurdîy (2023)” isimli 3 ciltlik eseri de benzer veriler sunmaktadır.
Ali Nanvazadeh’in çalışmasına ek olarak Qendîl Şeyhbizînî’nin “Hezar û Yek Peyv (Sîtav, 2018)” kitabı ile Zarar Sadıq Tofî’in “Wilatî Fehle û Serhildanî Şî‘rî Fehlewiyât (Raman, S:200, 2018)”, Ferhad Ezîz Hesenî’nin “Pêgey Ziman û Edebî Kurdî le Rojgarî Pêş Îslâm’da (Govarî Tuêjer, Berg:2, S:4, 2019)”, Davut Murad Xeterî’nin “Hevpeşkîya Zimanê Kurdî li gel Zimanên Kevn (Zar û Zimân, S:8, 2023)”, Rêgar Ahmed’in “Pehlewî le Terazûy Beraberdkarîda (Zâr û Zimân)”, Dilşad ‘Ezîz Marûf’un “Rênûse Konekanî Zağros û Karîgerîyan le Ser Rênûs û Zimanî Kurdî Hawçerx (Govarî Şenrûê, S:1, 2020)” makaleleri bu bapta sayılabilir. Ayrıca eklemememiz gerekir ki, eserlerinde anne tarafından Kürd olduğunu yazmış olan Nizam-ı Gencevî’nin (ö.1209) mesnevilerinde, günümüz Farsçasında olmayıp Kürdçe lehçelerde mevcut olan bazı kelimeleri kullandığı da araştırmalarla ortaya çıkmıştır: I. Mahdikani “A Study of the Representation of Culture and Mother Tongue in Sharaf-Nameh by Nizam Ganjavi (Journal of Comparative Literature, Vol:2, No:1, 2016, pp:45-54)”. Hamreş Reşo 2022
Şimdilik ‘Klasik Edebiyat’ kavramını 700’lerden sonra ürünleri görülmeye başlanan Kürdçe için kullansak da, muhtemelen gelecekte, bu kavram İslâm öncesi Kürdçe edebiyatı için kullanılacak veya bu kavramın zamansal kapsamı daha geriye çekilmiş olacaktır.
Literatür:
Bilindiği gibi, dillerin ‘Modern Edebiyat Tarihi’ biçimli kitapları 19. yüzyıldan sonra yaygınlaşmaya başlamıştır. İslam coğrafyasında bu türde eserlerin başarılı örnekleri ise ancak 1950 sonrasında ortaya koyulmuştur. Kürdlerde de bu süreç Emin Feyzi Beg’in (1862-1929) h.1339/1920-1’de yayınlanan ilk Kürtçe şiir antolojisi sayılan “Encumenî Edîbanî Kurd/ Müntehabât-ı Eş‘âr-ı Kürdiyye” isimli eseriyle başlamış, Aladdin Seccadî’nin (1907-1984) 1952 tarihli “Mêjûy Edebî Kurdî” (2.B:1969, 1975) ile zenginleşmiş; yaklaşık 50 farklı çalışmanın akabinde en yetkin örneğini ise Maruf Xeznedar’ın (1930-2010) Soranî Kürdçesiyle 2001 yılında yayınlanan 7 ciltlik “Mêjûy Edebî Kurdî/Kürd Edebiyat Tarihi” çalışmasıyla tamamlamıştır. Şîwa/Baba Mardûx Rûxanî’nin (1923-1989) Türkçeye “Kürt Meşhurları Tarihi (Hîvda Yayınları, C:1, 2017; C:2, 2021)”, Kurmancî Kürdçesine “Dîroka Navdarên Kurd (3 C, Nûbihar, 2020)” adlarıyla tercümeleri yapılan ve 1980’lerde yazımı tamamlanan Farsça “Tarîx-i Meşâhîrî Kürd” isimli çalışmasında edebiyatçılara yer verildiğini söyleyelim.
Bu süre zarfında ve akabinde (2024’e kadar) şu isimlerin ve adını unuttuğumuz nice şahsiyetin bu alanda büyük emeği olmuştur: Zeynelabidin Zinar (1953-…), Hüseyin Sağnıç (1926-2003), Abdurrahman Adak, Hayrullah Acar, Aladdin Seccadî (1907-1984), Yakup Aykaç, M. Zahir Ertekin, Nurettin Ertekin, Hanifi Taşkın, Tahsin İbrahim Doskî (1969-…), Qanatê Kurdo (1909-1985), Mihemed ‘Elî Qeredaxî (1949-…), Şîwa/Baba Mardûx Rûxanî’nin (1923-1989), Celîlê Celîl (1936-…), Abdulreqîb Yusuf, Xalîd Sadînî, Veysel Başçı, Hadi Bidaki, Perviz Cihani, Sahap Vali, Mustafa Öztürk, Burhan Tarini, Mustafa Dehqan, Behrooz Çemenara, Selman Dılovan, Selim Temo, Kadri Yıldırım (1959-2021), Seîd Dêreşî, Ayhan Yıldız, Hemin Omer Ahmed, Zana Karak, Kerem Soylu, Fener Rojbiyanî, Semih Gezer, Abdülkerim Müderris (1905-2005), Refik Hilmi (1898-1960), Maruf Xeznedar (1930-2010), İzettin Mustafa Resul (1931-2019), Ezîz Gerdî, Sadik Sefizade Borekeyi (1322-1402/1943-2023), Mehmed Emîn Hewremanî, Muhammed Murkrî (1921-2007), Kelîmullah Tewehudî.
Bu alimlerin yanında, 1700-1950 yılları arasında İngiliz, Alman, Fransız, Rus, Amerikan şarkiyatçılarının Kürdçe eserlerin tanıtımına, muhafazasına ve yayımına emeklerinin olduğunu hatırlamamız gerekir. Mela Mehmudê Bazidî (1797-1863) ile Agust Jaba (1801-1894) ) ve Mela Se’îd Şemdînan (1870?-1918) ile Basil Nikitin (1885-1960) ikilisi en başta anılması gereken şahsiyetlerdir. Kürdler’den Mela Ehmed Hîlmîyê Qoxî (1942-1996), Zeynel Abidîn Amedî/Çiçek (1946-2020) Abdülkerim Müderris (1905-2005) ile Mihemed ‘Elî Qeredaxî’nin (1949-…) yeri ise bambaşkadır.
Belirtmemiz gerekir ki, Maruf Xeznedar’ın (1930-2010) 2023 yılında Suriye’de Sazîya Zimanê Kurdî/Kürd Dil Derneği (Kuruluş:2007) tarafından “Dîroka Wêjeya Kurdî” adıyla da Kurmancî lehçesine aktarılan bu çalışması, her ne kadar en kapsamlısı olsa da, bütün Kürd edebiyatı birikimini ihtiva ettiği söylenemez. 2017 yılında “Kürd Edebiyat Tarihi’nde Karşılaşılan Zoluklar” isimli yazımızdaki fikrimizi ayniyle muhafaza ettiğimizi, İran, Suriye, Türkiye ve Irak ile Avrupa’daki akademisyenlerin ortak çalışmasıyla ilmî ölçütlere uyan yeni bir çalışmanın yapılması gerektiği de ortadadır. Ayrıca her geçen gün dünyanın çeşitli ülkelerin kütüphanelerindeki yazma eserler içerisinde Kürdçe yeni kayıtlara ulaştığına şahitlik etmekteyiz. Mihemed ‘Elî Qeredaxî’nin (1949-…) “Pûjendneweî Mêjûy Zanayanî Kurdî”, “Keşkolî Kelepûrî Edebî Kurdî”, “Deqnâme”; Seîd Dêreşî’nin “Kelhên Ava Komeka Vekolîn û Tekstên Klasîkî (Spîrêz, Duhok, 2005)”, Tahsin İbrahim Doskî’nin “Baxê Îrem (2019, 2020)”, Fener Rojbiyanî’nin “Morîkên Gerdana Kurmancî (Peywend, Van, 2023)” isimli kitapları ve Kurdiyat, Kurdiname, Mukeddime, Nûbihar Akademi, e-Şarkiyat, Dicle Üniversitesi Kurdish Studies, Muş Üniversitesi Anemon, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Dergisi, Mardin Üniversitesi Mesopotamian Studies, Jîn, Akadîmyay Kurdî, Keşkûl, Govarî Zankoy Duhok, Sine Kürt Dili ve Edebiyatı Dergisi gibi akademik dergilerde yayınlanan makaleler bunu açıkça ortaya koymaktadır.
Klasik Kürd edebiyatçılarının varlığını, ilk örnekleri 1600 sonrasında verilen “Keşkûl/Keşkol/Defter/Mecmûa” adlarıyla anılan ve günümüzde ‘Antoloji’ kavramıyla karşılanan eserler sayesinde öğrenmekteyiz. Şimdiye kadar yaklaşık 100 civarında örneği tespit edilen bu ‘Keşkûl’ler ile geçmişleri 1400 yılına hatta 1200 yılına kadar geriye giden Ehl-i Hâk/Yaresan/Kakaî Kürdlerinin “Serencâmnâme” ve başka kaynaklarda, bin civarında Kürd şairinin/edebiyatçının varlığı teyit edilmektedir. Bu kaynaklardan en eskilerinden biri Şêx ‘Ebdulmûmîn Merdûx (1739-1797) tarafından Goranî lehçesiyle yazılan “Keşkolî Kurdî Goranî”dir. Başta bu ‘Keşkol’ler olmak üzere, dünyanın çeşitli kütüphanelerinde bulunan Kürçe yazma eserlere yönelik tanıtıcı çalışmalar ise Rus Kürdolog Margarita Rudenko (1926-1976) ile Kemal Fuat “Kurdische Handschriften (Frankfurt, 1970)” tarafından yapılmıştır.
Türkiye’deki Nûbîhar, Peywend, Sîtav, Vate, Vîr; İran’daki Mang; Irak’taki Spîrêz, Aras, Mukrîyanî, Cemal İrfan gibi yayınevleri klasik eserlerin yeniden yayınını, lehçeler arası çevirilerini veya latinize edilmesini sağlamaktadır. Yine İran’daki ‘Vejîn Books’, Irak’taki ‘Kurdpedia’, Binkey Jîn; Fransa’daki ‘Paris Kürt Enstitüsü’ ise bu birikimin toplanmasını ve elektronik ortama aktarılmasını sağlayan gruplardır.
Klasik Edebiyatın Kadîm Şahsiyetleri:
1900-2024 yılları arasında varlık gösteren Kürdçe şiiri, lehçe farkı gözetmeksizin üç ana başlık altında toplayabiliriz. Kökleri 10. yüzyıla kadar geriye giden İslâmî etkiyle oluşturulan ‘Geleneksel Şiir’; 1880’lerden başlayarak Batı’dan esinlenmeyle başlayan ‘Modern Şiir’ ve daha çok ‘şiir söyleme’ye odaklı olan, binlerce yıl gerilere kadar gidebilen ama her geçen gün sönükleşen ‘Dengbêjlik’ geleneği.
Klasik Kürd edebiyatının lehçeler bazında 1900lerin başına kadar eski temsilcilerine bakıldığında Kurmancî’de Sebûrî/Mîr Îmadedînê Hekarî (1648?), Melayê Cizîrî (1567-1640), Şêx Şemseddînê Qutbê Exlatî (1588-1674), Şêx Ehmedê Xanî (1651-1707), Mela Hesenê Bateyî (1670-1750), Miradxanê Bayezîdî (1737-1784), Mustafa Xan Beg/Perto Begê Hekar (1756-1834), İbn Xerîb (1706-1779?), Şêx Ehmedê Kor (1771-1856), Mela Îsmaîlê Bazîdî (18.yy), Xewsî (18.yy), Sadiq (18.yy), Mela Haşimê Miksî (1750-1850?), Mela Xelîlê Sêrtî/Gulpikî (1754-1843), Seyîd Ebdullahê Nehrî (1813), Şêx Nûreddînê Birîfkanî (1790-1851), Mela Mihemedê Pîzanî (1800-1850), Mela Ehmedê Gulordî (1849?-1962), Şêx Muhyeddînê Hênî (1849-1897), Hecî Mûsa Begê Xwêtî (1855-1928), Şêx Midemed Selîmê Hezanî (1866-1936), Şêx Nurullahê Abrî (1863), Şêx Sofî Huseyn, Mela ‘Ebdul’ezîzê Bedlîsî (1875-1923), Şêx Evdilqadirê Hezanî (…-1908), Seyfiyê Şoşî (18-19.yy), Mele ‘Ebdil-Mecîd Îbrahîm Ken’anî (?-1939), Mela Mihemedê Xanî Şewqî (19.yy), Mela Ehmedê Hezanî (1860-70/1936-1942), Laxer/ Mela Umerê Aşiq (1866? – 1927), Ehmedê Xasî (1867-1951), Şêx Mustafa Abrî (?-1915), Hadî/Mela Mihemedê Liceyî (1912), Mela Ehmedê Heyderî (19/20.yy), Şêx ‘Ebdurrahman’ê Aqtepî (1853-1910), Şêx Mihemed Can (1857-1909), Şêx Fethullahê Werqanisî (1899), Mela Xurşîdê Tînîsî (1925/30); Goranî-Hewramî’de Mela Perîşanê Dînawerî (14/15.yy), Bêseranî (1643-1702), Xaney Qûbadî (1704-1778), Turkemîr (1750-1820), Seydî (1785-1848), Ahmed Beg Komasî, Mewlewî Tewaguzî, Meley Cebarî, Welî Dîwane, Cîhanarâ, Mah Şeref Xanim/Mestûre Erdelanî (1804-1848), Elmas Xanê Kendûleyî (1706-1786), Seyîd Yakûy Maîdeştî (1808-1881), Şamî Kîrmeşanî (1917-1984); Soranî’de Nalî (1800-1856), Salîm (1800-1866), Mewlewî (1806-1882), Hecî Qadirê Koyî (1816-1897), Feqî Qadir Hemewend (1830-1890), Şêz Riza Talabanî (1835-1910), Wefaî (1844-1902), Pîremêrd (1867-1950), Zêwer (1875-1948), Tahîr Begê Caf (1878-1909), Urrehman Begê Baban (1880-1967), Qanî (1898-1965), Mele Xelîlê Sencawî (1910-1985), Hüseyn Hüznî Mûkriyânî (1893-1947), Abdullah Goran (1904-1962), Hejâr/ Abdurrahman Şerefkendî (1921-1991) isimleri görülmektedir.
Modern Evrenin Kurmancî’deki ‘Klasik’ Şahsiyetleri (1900-2024):
Dahî/ Mela Nezîrê Bedewî (?-1982) Şêx Elaeddînê Oxînî (1949), Hemze Begê Miksî (?-1958), Mela Zahirê Tendûrekî (1882-1966), Feqe Reşîd (1883-1932), Xelîfe Yûsif (1885-1965), Şêx Mihemed Kerbelayî (1885-1939), Mela Weysî Soktilî (1888-1961), Mela Muhyeddînê Botî Dêrşewî (1890-?), Mela Şîhab Hekkarî (1890-1947), Mela Yasînê Alikî (1891/1901-1976), Şêx Heybetullah Abrî (1891-1965), Ehmedê Nalbend (1891-1963), Seyid ‘Eliyê Findikî (1892-1967), Evdirehîm Rehmî Hekarî/Zapsu (1892-1958), Mela Mihemedê Seyda (1892-1975), Celadet ‘Elî Bedirxan (1893-1951), Mela Ebdurrehîmê Westanî (1894-1956), Mela Muhemmed Nûrî (1894-1977), Kamiran ‘Elî Bedirxan (1895-1978), Seyid Qedrî Haşimî (1898-1961), Mela Zubeyr Bîldîrîcî (1898-1956), Şêx ‘Eskeriyê Axtepî (1898-1952), Mela Husênê Doskî (1898-1993), Îbrahîm Xelîl Soğukoğlu (1901-1952), Cegerxwîn/Şêx Mûsê Hesarî (1903-1984), Osman Sebrî (1905-1993), Mela Yasîn Yusrî (1906-1994), Hesan Hişyar Serdî (1907-1985), Şêx Îsmetullahê Karazî (1908-1996), Sidqî Azîzoglu (1909-1993), Namî/Fehmî Begê Pêçarî (1910-1969), Qedrîcan (1911-1972), Şêx Memdûh Birîfkanî (1911-1976), Şêx Qutbeddîn Korikî (1916-1979), Şêx Tahirê Şoşî (1917-1962), Mela Eliyê Baqustanî (1917-2002, Mela Nûrullahê Godişkî (1918-2003), Mela Hesenê Kaçkarî (1920-1998), Mela Yûsif (1920-2010), Mela Ehmedê Palo (1920-1991), Mela Müdrik Bakırhan (?-2022), Xelîfe Remezanê Abiriyê (1921-2017), Şêx Ehmed Hilmîyê Dêrşewî (1922-2016), Tîrêj/Mele Naîf (1924-2002), Mela Abid Karakaya (1924-1993), Hamêd Bedirxan (1924-1996), Sebrî Botanî/ Sebriyê Ehmedê Temir (1925-1998), Şêx Muşerrefê Xinûkî (1926-2008), Mele Zekiyê Amêdiyê (1928-…), Mela Sîraceddînê Xelîlî/Gulcivîn (1930-1983), Seydayê Keleş (1930-2007), Mela Mihemmedê Şoşikî (1931-..), Feyzullahê Findikî (1932-2002), Molla Surûrî (1932-1973), Seyda Dilmeqes/ Mele Remezan (1932-…), Mela Nezîr Hergemo (1933-2002), Mela Nûrî Hesarî/Seyda Pirêşan (1934-2011), Fêrîkê Ûsiv (1934-1997), Abdurrahman Durre (1934-2012), Şêx Muhammed Nûrî (1934-…), Mehmet Emîn Bozarslan (1934-…), Abdülkadîr Badilli (1936-2016), Mela ‘Eledînê Kopî (1937-…), Mela Zahidê Dîyarbekirî (1935-), Mela Ehmedê Zinarexî (1937-2018), Mela Hakimê Qoraxî (1939-2010), Şêx Îsmaîlê Hezroyî/ Îsmâil Çetin (1942/50-2011), Mela Bedreddînê Mûşî (1942-2012), Silêman Kurşun/Belegewrî (1953-), M. Burhan Hedbî (1976-…), Mela ‘Ebdulfettahê Hezroyî (1892-1975), Melle Nûrî yê Hesarî (1934-2011), Mela Zahid Zeherî (1958-…), Mela Beşîrê Bedewî (?-1981), Şêx Muhammed Emînê Heyderî (1927-2003), Mela Ehmed Hîlmîyê Qoxî (1942-1996), Zeynel Abidîn Amedî/Çiçek (1946-2020), Mela Mûsayê Celalî (1938-…), Mela Husnî Hezîn (1943-…), Mela ‘Îmadeddîn Reşpojan (1944-…), Selaheddînê Gimgimî/Serda (1945-1967), Abdulmecit İliş/Mela Ebdulmecîdê Gulordî (1948-…), Se’îd Yûsif (1948-…), Mela Ebdullahê Qursincî (?-1991), Mela Mehmûd Tîruwayê/ Mehmûd Gündüz (1965-…), Şêx Se’îd Zahid Cizîrî/Meczûb, Mîrê Zirav/Mela Mihemed Gulnar, Hasan Hüseyin Çevik , Mela Mehmûdê Qultikî, S.M. Hesîb Haşimî Bêcirmanî, Mele Ubeydullah Bêkes/Qarxûn, Mele Ehmed Yalar (1954-…), Perîşân, Mela Henefî İnalî.
Bu isimlerin yanında dergiler kendi isimleriyle veya mahlaslarıyla yazan/yazmış olan şu isimler de bulunmaktadır: Behçet Al, Sabri Akbel, Mela ‘Ebdurrehim Behmûrî, M. Mustefaye Melâ ‘Elîyê Êzdarî, Mahfûz Badayî, Ramazan Tümen,Seyda Mela ‘Ebdurrehmanê Melakendî, Ehmed Serhedî , Tehsîn Îbrahîm Doskî, Mela ‘Elîyê Botî, Cewad Qemerî, Selamî Bileyderî, Ebûzer Bayram, Mela Mizgîn, Fatih Akman, Fexreddîn Şemrexî, ‘Ebdulqadir Kızılkaya, Seyda Ronahî, Suat Baran, Dilşad Mutî, Memet Metîn Barlak, M. Ebdulhemîd Mendanî, Asyah Goyî, Felat Dilgeş, Edrîs Heyder, Mehmet Çelik, Yusuf Hêşetî , Bayram Özün, Bro Omerî, Raîfê Bêçare, Cemil Telli, Mehmed Emin Bozarslan, Mehmet Öncü, Perwîz Cîhanî, Cankurd, Îskenderê Belwanî, Mesud Serfiraz, Seydayê Cirnê Reş, M. Zahir Ertekin, Cevdet Karaman, Mahmut Hocaoğlu, Dağıstan Karakoç, Arîf Xelîl, Abdulkadir Önkol, Abdulkadir Bingöl, Raîfê Bêçare, Mela Silêman Şoreş, Seydayê Cirnêreş, Zafer, Berdestî, Kasım Buğurcu, Hasan Hüseyin Çevik, Mehmet Ay, Murad Dildar, Zoryar Tehlo, Erem Çelik, Cahîdê Xumarî, Rewî, Mehmed Elî Sadiq, Osman Îzol, Sidîq Gorîcan, Metîn Kewe Dilxêrî, Mehmed Bozkoyun, Mela Qasim, Mela Mehmûdê Yûsifî.