Vê gavê li ser çapa nû ya kovara Kurdistanê dixebitim bi tevî wergera 19 jimarên wê. Çapa yekemîn a vê xebatê, di sala 2015an de bi navê Mihemed Mîhrî Hîlav û Kuvara Kurdistan di nav weşanên ÎBVyê de hatibû çapkirin û wê demê tenê 9 jimarên kovarê li ber destê min hebûn û kitêba navborî di çarçoveya van neh jimaran de hatibû amadekirin. Çapa nû ya ku dê vê payîzê çêbe, li ser naveroka nozdeh jimaran hatîye amadekirin. Di vê çapa nû de, gelek nivîsên balkêş û hinek nivîskarên xwedî berhemên gelek hêja hene ku hate îro nehatine naskirin. Ji wan nivîskaran yek jê Îbrahîmê Babab Derwêş e ku bi navê “Tarîxa Serbûrdeyê Kurdan” kitêbeke dîrokî amade kirîye ji bo çapê. Baş nayê zanîn gelo ev kitêba navborî çap bûye yan na. Eger hatibe çapkirin jî, mixabin tu nûsxeyekê wê li ber destê me nîne.
Baba Derwêş Îbrahîm, yek ji nivîskarên kovara Kurdistanê ye, di nav rûpel û jimarên kovarê de pênc şiîrên (helbestên) wî hatine belavkirin bi sernivîsa; “Huwe’l mûîn”[1], “Beyana Hal û Hukma wan”[2], “Behsî Memleketî Kurdistan”[3], “Goranî”[4] û “Bo Cenabê Şerîf Paşa”[5]. Wî di nivîs û helbestên xwe de îmzeyên “Derwêş”, “Baba Derwêş” û “Baba Derwêş: Îbrahîm” bikaranîye. Helbesta wî ya li ser Şerîf Paşa ne têde, yên din hemû li ser dewlet û hukûmdarîya mîrnişînîyên Kurdan e, ji “Med”an bigre ta dawîya sedsala nozdehan, ta bi tevgera Şêx Ubeydullahê Nehrî ku li ser wî weha dibêje: “Şêx Ubeydullah şahê Nehrî bû/ Serhednişîn û padîşahê dehrê bû”[6]
Dema em bala xwe bidin rêzikên helbesta wî ya bi sernivîsa “Huwe’l mûîn” (Alîkar Xwedê ye), dîyar dibe ku wî bi awayekî menzûm bi navê “Tarîxa Serbûrdeyê Kurdan” [7], kitêbek amade kirîye û rêkirîye navenda kovara Kurdistan ji bo çapkirinê. Îdareya kovara Kurdistanê li ser çapa kitêbê bersivekê weha daye wî: Ji ber ku nûha makîneya çapxaneya me xera bûye, em nikarin bi lezgînî esera we çap bikin. Hinek sebir lazim e. Bi rastî; sebir tehl e, lakîn berhemê wê şîrîn e.”[8]
Agadarîya me ya li ser nasname û jîyana nivîskar gelek kêm e, tenê em ji sernivîsa “Açık Muhaberat” hîn dibin ku ew ji xelkê Dêrikê ye û berdewamî ji bo kovarê qesîde û meqaleyan dişîne. Herweha nayê zanîn ku ew çi wext ji dayik bûye û çi wext koça dawî kirîye. Di nameya navborî de ji bo wî weha hatîye nivisîn: “Li Dêrikê, ji edîbê muhterem Hezretî Baba Derwêş re: Kurdistan ji bo qesîde û meqalatên we yên edebî muteşekîr e.”[9] Hun dizanin li Kurdistanê gelek bajar û bajarokên bi navê “Dêrik”ê hene, ji şêwe û zimanê nivîskar weha xuya dibe ku bi îhtimaleke mezin ev Dêrik, wê Dêrika çîyayê Mazî be. Lêbelê ji bo bidestxistina agahîyên hîn zêde, ev babet hêjayê lêgerîn û lêkolînên hîn berfireh e. Bi taybetî jî lêgerîn û derxistina kitêba wî ya bi navê “Tarîxa Serbûrdeyê Kurdan” pir girîng e.
Dema em bala xwe bidin naveroka nivîsê wî yên di kovarê de çapbûyî , weha dîyar dibe ku hin beşên vê eser û kitêba navborî, bi sernivîsarên cihê cihê di nava jimarê Kurdistanê de hatine belavkirin. Di naveroka van çend beşên belavkirî de li ser halê Kurdan; dîroka dewlet û mîrnişînîyên Kurdan, belavbûna nifûs û welatê di bin hukumdarîya wan de dike.
I
“Huwe’l mûîn (Alîkar Xwedê ye)
Xwedê ya Reb muyesserkî umîdim her umîdim
Ewî name bi xeyrê te bi kê dim, ez bi kê dim
Tarîxa Serbûrdeyê Kurdan, müellif: Baba Derwêşî
Hemdê bê qiyas bo Xudayê alem
Masîwa çêkir bi cîlwe Adem
“Elleme’l-esma” da Ebû’l beşer
Ayînê Îslam da her Pêxember
Hero birêjin selat û selam
Bi qasî lûxatê elfaz û ewam
Bo rûhê cumleê enbîya bi am
Bo rûhê Mihemmed Mistefa temam
Hem ji bo rûhê taqî û neqî
Cem’î ewlîya mu’mîn û feqî
Paşê bibêjim ehwalê Kurdmanc
Şahanê Madî (Mazî) çawa bûn rewac
Hîkayet bikim serbûrdeyê Kurdan
Ji qurnê ûla ta halê Hûrdan
Neqil bikim ehwalê padîyaşê pêşîn
Ewel navê wan bi jimar bikêşîn
Yek bi yek bibêjim çawa ehwalê wan
Bi hukûmranî borandî zeman
Gelek padîşahê Kurmancî hebûn
Sahib edalet pirr qencî hebûn
Ji padîşahê Nemrûd ta şahê Dehaq
Dara, Îskender cam cîhanê tak
Noşîrwan heya Nadirşahê Efşar
Keyxusrew û keypadîşahê xûnkar
Xusrew per û nêr Ferhadê Kohkend (çîya qulkirî)
Melîk Mehmûd Îsfehanê bend
Sultan Mehmûd xeznewîyê meşhûr
Kurdê Efşar bû ew şahê Mensûr”[10]
II
“Beyana hal û hukema wan
Beyankim zemanê Padîşahê Nemrûd
Ber hûkmê wî da mulk digel hudûd
Ûrfe û Heleb ta bi mulkê Şam
Sêwaz û Xarpût Amêdî temam
Terefê şerqê tam beyne’n-nehreyn
Îqlimê Îraq ta qeleyê Şîrîn
Temamî Qafkas siyah koy hudûd
Yayleyê Kurdan bû tev çîyayê Nemrûd
Jêr îradeyê Padîşayê Nemrûd bû
Wekî şivan û pez ji hev hukûmran bû
Iraqê Ecem Qafqas zozan bû
Padîşayê Nemrûd Neyû hukûmran bû
Serhed temamî zozanê wî bû
Sed sal Kurmanc ber fermanê wî bû
Paşê wî hetta zemanê Dehhak
Ser qebîlê rabûn gelek dibî pak
Padîşahê Dehhak zor Padîşah bû
Zemanê xu da ferman rewa bû
Padîşahê Îskender sahib edl û tac
Wî fexrê dikir bi qewmê Kurmanc
Îran û Turan Yûnan û Bulgar
Anadol temam, Qefqas ta Efşar
Hemî bi qewmê Kurmancî girtin
Berê da Kurmanc milletek xurtin
Noşîrewan edlê bi Kurmanc dikir
Xusrew û Ferhad xudan tac dikir
Melîk Mehmûd hakimê Faris bû
Îqlimê Kurmanc hinek di des bû
Nadir Şah berê yetîm bû bê bab
Tevî piçûkan daîm di lîab
Rojê bo zaran dikir wî eş’ar
Em îsyan bikin bigirin Efşar
Zarok bi hev ra îtifaq kirin
Temamê Efşar înzibat kirin
Be’d ezan (pişte wî) Îran bi edl û îcad
Zebt kir digel Iraq û Bexdad
Harûn Reşîd Şahê beyne’n-nehreyn
Sultan Selehedîn sanî Zilqarneyn
Xeznewî meşhûr şahê Kurdistan
Iraq û Keşmîr heya Hindistan
Li bin îdareyê Sultan Mehmûd bû
Edalet û kerem li nik mewcud bû
Piştî wan şahan mîrekê Kurdî
Yek bi yek meşhur bûn li cîy û erdî
Sahib şecaet mîr û wezîran
Axa û Şêx û mela û pîran
Hin dunya û dîrem ji bo xwe birin
Hin navê qencî pê xwe çêkirin
Hin îlm û terîq daîm kir jiber
Hin dunya û uqba ji des çûye der
Şêx Ubeydullah şahê Nehrî bû
Serhednişîn û padîşahê dehrê bû
Azerbeycan temamî zept kir
Bi edl û hîmmet zulmê refî’ kir
Qewmê Kurmancî ramê şerê kir
Daxilê îrşad îlm û wer’ê kir
Paşanê Baban ta mîr û began
Ebrek Mehmûd ta ezîzê Wan
Mîrê Cizîrê meşhûrin qedîm
Sahib hûner bûn bi sehm û helîm
Şahê Suleyman Babanzade bû
Ji Bexdad hetta Bakû di des bû
Paşayê Reweandiz ta mîrê Dimdim
Mîrê Merîwan hukumdarê zim
Paşa ne Bayezîd sahib sikke û genç
Ji bo milletê gelek dîtin renc
Mîrzayê Bîtlîs, Mûtkî cindî bû
Mûş û Dîyarbekir di bin zindî bû
Mîr Elî Şengal hakimê Mûsil
Urbanê Ereb ji des bûn xecil
Mîrê Dêrsim û mîrekê Melat
Şîrîn Gulembar şehzadeyê Xelat
Her yek sahib text, bi hukumran bûn
Zemanê xu da pir navgiran bûn
Ehlê Dîyarbekir necîb xanedan
Xeyret qedîmin meşhûr bi wîcdan.”[11]
III
“Behsa memleketî Kurdistan
Qedîm ta nuka milkê Kurdistan
Yek yek beyan kim hudûdê di wan
Iraqê Ecem ta Cîzreyê Ereb
Ji Şamê bigrî heya bi Heleb
Ji Bexdad birgî ta herî Sîwas
Sethê Erzurûm ta herî Qafqas
Ji Qonya Sêwas ta Behre Sîya
Qefqasê Rusî mawerayê çîya
Mawerayê qefqas ta behre Hezar
Azerbaycan û Efşar ta Bender
Ji Bender bigrî heya Hemedan
Berjêr bête xwar ta bi Kermanşan
Newahê Keşmîr hey abî Bexdat
Şîmalî hetta bi nehrî Firat
Teht (bin) îdareyê padîşayê Kurdan bû
Meşhurî eqwam qewmê Kurdan bû
Êste wa zeîf bin dest mane
Nîfaq û hesed li beynê wan e
Xerzî xwe bi xwe bi hev negrî
Fesadê mel’ûn eceb dê bimrî
Ger dê hebûya me nuktedanek
Sahib hunerek alî mekanek
Halê me çima wuha melûl ba
Qewmê me çira wuha zelûl ba
Li dest bedkaran mezlûm û meqhûr
Daîm li çolan firar û mehcûr
Ededa nifûsê Kurdan bi texmîn ku gotine:
Behs û beyan kim nifûsê Ekrad
Ne yek kêm bêjim ne yekî jî zîyad
Qet’eyê heşt mîlyona me’lûm
Mîqdara deng kir heye mektûm
Mulkê Îran da nifûsê Kurmanc
Pênc mîlyon heye bi texmînê qenc
Qafqas û Reşd du mîlyon temam
Mecmûên yazde mîlyon xas û âm
Ger îtifaqek bi hev ra bikin
Zilmê nîfaq nav xwe rabikin
Wê wextê weten dê îhya bitin
Serîrî Îslam wê e’la bitin
Kurmancê Qefqas ta her dû Îraq
Bi hev ra temam ger bikin îlhaq
Sultanê Îslam cîhangîr bibit
Kuffarê xayîn pur feqîr bibit
Ger çî milletek mejî pur heye
Lêbelê bêsahib û perakendeye
Temambûn:
Tirk û Ereb û Kurd ji yek fekin
Emma li dîn da hemû jî yekin
Temam Îslam in li Hind û Çîn in
Ji hev ne dûr in tev birayê dîn in
Qedrê dînê xwe kor in nezan in
Pirr bi nîfaq in zor perişan in
Hinek ji destê kafiran zelûl
Xwe bi xwe hinek dest hev melûl
We îlla dunya exlebî Îslam
Bi ser nugûnî xwe kirine bednam
Xatir dikim ji we:
Lîsanê Kurdî daîm dûn kirin
Li bal dewletan te’mîm nekirin
Daîm bi zimanê xeyrî emel kirin
Hetta bi îro me wî xecil kir
Kitêbê Kurdan teb’ê nekiran
Lewma Kurmancî we maye bêşan
Kes fikrê nekir huquqê millet
Teqdîrê dîn û weten ba dewlet
Wexta Kurd hebû Ermen tune bû
Zemanê Kurmanc perakende bû
Tû çi bikî bira dunya xera bû
Kurmanc feqîr bû Ermenî rabû
Bes e Derwêşî, wî qewlî bes e
Zatî ew dunya me’way nakes e
Ricayî:
Muhterem qarî’ îxwanê dînî
Wî serburdeê han her ro bixwînî
Muxteser me got heyatê pêşî
Ji xwendina wî kes jê ne êşî
Lê got muxteser bi weznê haîz
Muhterem qarî’ jê nebin aciz
Ger piçûk daîm qusûr lê hene
Efwa mezinan lê pirr zêdene
Ez hêvî dikim ji sahib kemalan
Wî meşhûr bikin di anv duwelan
Munacat (dua):
Ya Reb kerîm û keremkar tu yî
Sahib rehmet bê şumar tu yî
Milelê Îslam cumle xas û am
Muttehîd bikî bi hev ra temam
Ax çi kim dilê min pirr şewitîye ax!”[12]
[1] Kurdistan, Jimar: 10, 30 Haziran 1335 (30 Haziran 1919)
[2] Kurdistan, Jimar: 11, 19 Temmuz 1335 (19 Temmuz 1919)
[3] Kurdistan, Jimar: 12, 13 Ağustos 1335 (13 Ağustos 1919)
[4] Kurdistan, Jimar: 14, 23 Eylül 1335 (23 Eylül 1919)
[5] Kurdistan, Jimar: 16, 27 Teşrin-i Sani 1335 (27 Kasım 1919)
[6] Kurdistan, Jimar: 11, 19 Temmuz 1335 (19 Temmuz 1919)
[7] Kurdistan, Jimar: 10, 30 Haziran 1335 (30 Haziran 1919)
[8] Kurdistan, Jimar: 16, 27 Teşrin-i Sani 1335 (27 Kasım 1919)
[9] Kurdistan, jimar: 16, 27 Teşrin-i Sani 1335 (27 Kasım 1919)
[10] Baba Derwîş Îbrahîm, Huwe’l mûîn (Alîkar Xwedê ye), Kurdistan, Jimar: 10, 30 Haziran 1335 (30 Haziran 1919)
[11] Baba Derwîş Îbrahîm, Beyana hal û hukema wan, Kurdistan, Jimar: 11, 19 Temmuz 1335 (19 Temmuz 1919)
[12] Baba Derwîş Îbrahîm, Behsa memleketî Kurdistan, Kurdistan, Jimar: 12, 13 Ağustos 1335 (13 Ağustos 1919)