Bi vatedê ay kurdnas û ziwanzanyoxanê ke kurd û Kurdistanî sero xebityenê, danê dîyarkerdiş ke folklor û kulturê kurdan gelekî dewlemend î. Çimkî Kurdî, binkî Rojhilata Mîyanên î. Wayîrê yew tarêxdê kevnar û dûr û derg î. Kurdî awanbiyayişê û şahrezayêda Mezapotamya de wayîrê yew ca û roldê giran î. Lê çi heyf ke ewro bindest mendî, bi heme hawayî ra talan benê, dewlemendîya ênan a kulturî zî helyena û bena vinî. Hata ewro kultir û folklorê ênan bi vateyî rey de, yanî bi kilam û çîrokan ameyo rojo ewroyên resayo. Eno kulturo dewlemend nêameyo nûstiş yan zî zaf tayn ameyo nûstiş. Yew heta zilm û zordestiya zorkeran, heta bîna zî teralî û kemaneya ma, vera nûstiş û pêserkerdişê folklordê ma bîyo zey yew bendê qasidî û asê. Folklor û kulturê kurdan ewro zî ganî û şên o, eger ma biwazê û bişênê derê wayîr vejî, hema zî wext esto, ma zaf erey nêkewtî. Vanê ke, zerra şiwanî biwazo, kelî ra tormast virazeno.
Vateyê verênan, tarîxî mîyan de, yew wexto derg de, tecrube û ceribnaye û şîretê bapîrandê yew millet ra peyda benê, nesilyenê, parzûn benê û yenê hetanî rojo ewroyên. Enî bêj vateyê, eynî zeman de zîrekeye, xosinasnayişê, resayişê û şehrezayîya yew millet zî nîşan danê (nawnenê). Zaf ray bi kafiye, ge ge zî raşteraşt vajyenê. Vateyê verenandê ma, şêlikî mîyan de û yew zemano derg de, ceribnayişêda pîr û pîrbavandê ma ra za yî, ay roj ra heta ewro ameyê ma resayî. Qorî veteyê verenan zî estî ke, bi veracêkerdişê heywanan û meselandê tabîatî sero yenê vatiş. Kirra dere, vateyê verênan yew bêjê edebîyatê şarî yê.
Rojgaro ke ziwanê ciya yê mêrdiman û milletan peyda bîyê, kelîme û vateyî dayê yewbinan û ay bînan ra zî girewtî. Bêguman eno deyiş-girewtiş tenya çarçoveya ziwanî de nêmendo, hetê kultur û heme bêjê edebîyatê xo de zî dayiş-girewtiş bîyo. Vateyê verênan zî, yew parçeyê enî dayiş-girewtişî yo. Eno sebeb ra vateyê verênan ê kurdan û ê hemberyanandê ênan zaf ray kuwenê têmiyan û cêra nizdî benê. Zaf vateyê verênan estî ke, kê nêzanê eslê xo de aîdê kam der millet î. Çimkî ay milletê ke hernberyanê yewbin bibê, tekiliya ênan pê reyde bîya, dayiş û girewtiş ênan mîyan de bîyo, zaf rayan bi her hawa kewtî têmiyan.
Kirra dere ez wazena vaja ke, bi kamik zarava (lehça) ziwandê kurdî beno wa bibo, seba pawitişê folklor û edebiyatê xo, hewceyo ma hemin lehçeyandê ziwandê xo sero bixebitî û heme bêjê mehsulê kulturdê xo vinîbiyayiş ra bixelisnê.
* Adirê girrî ver ra kes nêremeno.
* Adirê qoncan girr o.
* Allûya ke kê hêdî tûkê, erîş ro bena.
* Aqilo sivik, baro giran.
* Ariş gêyreno çimedê aryî ra şino war.
* Aroş vano: mi kişenê bes nîyo, pê pencdê mi zî mi sol kenê.
* Asinê kerdî kerdî ra nêbo, kerdî nebirryena.
* Aşik kelibya, dawil dirneno.
* Aşikî va: cite mi nîna.
* Aşme locin ra vêrate, hêdî roşin nêdana mîyandê keyî.
* Awa vinderta ra biterse, herikyaya (şiyaya) ra nê.
* Ay ke rayîran sero rakiweno, hewnanê xiraban zî veyneno.
* Ay ke sebiryeno, debiryeno.
* Ay ke teraqa yê (jê) çinî bo, îmanê yê zî çinyo.
* Ayo ke dêzikan virazo, qulpan zî nano pa.
* Ayre (arye) şî, mend şeqşeqo.
B
* Banê zûray adir girot, yewî bide bawer nêkerd.
* Bê vêr saxkerdiş, aw meginî.
* Bêhemt bibo ze ke, kê yardê marda xo ra vanê bawo.
* Bellûye kûlinçî ra kiwena, agêrena vana: Arri! qinay to çiqas hera ya!
* Belxer o, ber bi ber o.
* Bergîrê to gem netebîşo, meydan de kay meke.
* Berxo ke beran bo, koz de beylû yo.
* Bewnî xo çeng, biçîne şarî neng.
* Bextê maye, textê keyna yo.
* Bî erebî, çinî bî mitribî.
* Bibe gayê yew rojî, mebe manga yew serre.
* Bifikrî bewnî, şarî dim mewnî.
* Bira xêrê biray biwazo, cenîya yê nêgêno.
* Bîro kê tira aw bişimî, kê kerra nedefînenê.
* Biz bi lingba xo leqyena, mîşna bi ling ba xo leqyena.
* Biz dizdikî kel wena, aşkera zîyena.
* Boça her a, ne kirr bena ne zî derg bena.
C
* Camêrd rnireno name maneno, ga mireno çerme maneno.
* Cay xençerî weş beno, cay qalan weş nêbeno.
* Cenî zî estî, cenîkekî zî estî, keleş cenî zî estî û şêrecenî zî estî.
* Cenîya koşkarî timo warwa ya.
* Cîrano xirab kê keno wayîrê hacida hewle.
* Ciwên ke ame vay ver, her kes malêba xo todano.
* Çew dodê xo ra nêvana tirş.
* Çew herdê xo ra nêvano kûrî.
* Çilaya yewî êrey ra siba panaya nêmanena.
* Çimo pawite timo vete yo.
D
* Dar qilyena, ma veynê gil kam heta şino.
* Dara gotherî ra max nêvirazyena.
* Dara ke fekî nêgêna binde meroşê.
* Darb darb ra nêşermayena.
* Darba ke kê bi destê xo bidê xwiro, dejê ya çinyo.
* Darî waztişî, dayiş o.
* Dest destî ser ra yo.
* Kê çiqas çûlike gi ra bikê, hend bûye tira vejyena.
* Keberê xo pêt bike, hemberyanê xo dizd meke.
* Dawete dûrî ra weş a.
* Dele ke qizvane bî, kûtikû Heleb ra yenê.
* Delîyî va aqilî bawer kerd.
* Dest destî şiweno, dest tadyeno rî şiweno.
* Dewaro paştîrêş, zano qertel kam hete ra yeno.
* Derya fekdê kûtikî reyde heram nêbena.
* Devî kûlinçî de awdanê!
* Devî rê kenger lazim bo se ke, gerek viyeyê xo derg biko.
* Destê vengî ra çellpî nîna.
* Derdzaf kam o, qalzaf we yo.
* Dêso raşt nêrişeno.
* Dizdo meye, kerra dana to ro(!)
* Dişmen kê huyneno, dost kê bermî keno.
* Dişmîş bibe meke şarî, badî vazmede pey embarî.
* Dinya veng a, peynî de qebra teng a.
* Dizd warrişt wayêrê keyî tebişt!
* Dinya milkê werdoxî ya.
* Dizdê mîyandê keyî nêpawyeno.
* Dinya xan a, ma zê bazirgan î.
* Dîk sillodê xo sero pêt o.
* Dîk mireno, çim ey sillo de maneno.
* Do birayê mastî yo.
E
* Ecelê meyse yeno, dekiwena germîda gawanî.
* Ecelê biz yeno, nanê şiwanî wena.
* Hembazê kewtî çinî yo.
* Estoro hewl zengû xo nêresneno,
* Estoro rind êmê xo vêşî keno.
* Estor çinî yo, arre virazenê.
* Eşêfa(kalana) xo û cita xo tê de kena?
* Ez ancena axur, o vazdano naxir.
* Ezabê cîranî cîranî ra wazyeno.
* Fesadan ra nêbo, verg û verek tê reyde çerenê.
* Fekê şarî şilabendê kê nî yo.
* Fekvilayê, qalzêdî ro ginyenê.
* Ê kê, kê ra nêaseno, ê şarî kê ra aseno.
* Êzima amnanî verade zimistanî.
G
* Gayo pîr, layo sûr(!)
* Gazî qewet ra yena.
* Gayê yew rojî bibe, manga yew serre mebe.
* Gasarê mi timo şeqate yo.
* Gayî tewa xo û kerdî girewta, qesabî tewa xo û vezdî girewta.
* Ga ke kewt, kerdî zaf benê.
* Germîya zafbara giryaya, nêweryaya.
* Gedî va fekê mi pirrê qal î, ez nişêna vaja.
* Girya gî ya, ne fekî reyde abena û ne dindanan reyde abena.
* Gi bi vewre nêlimyeno.
* Gî xo berzîndê xo de meke.
* Golikê keyî gadê keyî ra nêterseno.
* Golika ke ga ti ra vejyo, manga ver de belî ya.
* Golik şono bindê manga, verrek şono bindê mêşna.
* Govende dûrî ra weşa.
* Gûreyê şanî meverde şew ra
* Gûde zî ê min a, hêle zî ê min a.
* Gano nazik, visto qazik.
H
* Haya pîzedê mirdî yê veyşanî ra çinî ya.
* Hacet xebityeno, wayîr wesifyeno.
* Hal ne çar, gayo çar!
* Homay şaş nêkero, şaş kero kaş nêkero, ke kaş kero, la û las nêkero.
* Her ke her o, yew ray kiweno çamurî mîyan.
* Herî vato: ke simerê mi, mi ra bo, barkerdoxî zaf î.
* Herî ra vato: “veyve to wazeno”, vato; “ya aw a, ya êzimî (kolî)”.
* Her vaş kokdê xo sero kiho beno.
* Her nê kûrrî!
* Heta aqilo peyên bêro verên şino.
* Heta kê xiraban nêveynê, hewlan xo vîrî nêanê.
* Her dîk sillodê xo sero waneno.
* Her vaş koktê xo sero zergû beno.
* Heta lêl nêbo, zelal nêbena.
* Heyfê bizda kole, bizda qoçin rê nêmaneno.
* Hero ke barê to pa nîyo ço-ço meke.
* Her bikuyo çol, wayîrî ra pêtêr çewek çinî yo.
* Herî wenişto, herî gêyreno!
* Hera nimze herkes linge sera keno.
* Heş pîr beno, leyirî hakandê yê de kaykenê.
* Herê mi perre keno wa bêcil perre biko, ke cil sero niya herkes gêno.
* Her bîyo, heran ra ver bîyo.
* Heqê bizda kole qoçin rê nêmaneno.
* Herî ra zafêr yewî kar nêkeno.
* Her hêga de yew çaqil, her sere de yew aqil.
* Her çinî yo, cil gêreno.
* Her kirwas, xo vera roşyeno.
* Hewt asnawê herî bî, şiyo verê çemî pêro xo vîrî kerdî.
* Hirç meydan do, ti rêçe ra vanê çi?
* Hêgayê roy, meşka doy, rezê koy îtbar bide meke.
* Homay koyê xo veyneno, vewr piro varneno.
* Homay nehî dano mêrdimdê bêdindanî.
* Hikûmet pird bo sera meşo, her bo bide meweyşe.
* Hikûmet camî bo tede nimaj meke, eynî bo tira awe meşime.
* Hêgay rê alete lazima, mêşna rê şiwane.
* Hinge şî seredê feqîrî ra nişte, feqîrî va: to vile dî tira hingimên werd.
* Her hêga di jew(yew) kemer, her sere di jew aqil esto.
* Her teyr bi ziwandê xo waneno.
* Her teyr refdê xo reyde fireno.
* Heşa veyşane kay nêkena.
K
* Karkeran gi werdo, bêkaran nan werdo.
* Karê şarî, telî marrî.
* Kamî kerd, kamî werd?
* Karê şanî meverde nimajî.
* Karmê dare dare ra nêbo, dare wişk nêbena.
* Kerdî ke estî resaye, jan dana.
* Kê bi estorê şarî, timo payayî.
* Kê eybê keydê xo, çewres roj şarî ra ver zanê.
* Kê kaş kerd, qerfyena.
* Kê nişêna şarî, kê nişênê xo zî?
* Kê kerra ver kûtikî danê, wayîrê ra şermayenê.
* Kê qazan reyde hakan bikê, qina kê şeqyena.
* Kê nanê kê werd, herê ey çoço kenê.
* Kê sîtildê şarî reyde nişênê şirê awe.
* Kê çi ramit ay çînenê.
* Kê bi estordê şarê timo peya yê.
* Kê royan ra vêrartî se ke, layekan ra rehet vêrenê.
* Kê qatiran pix nêke se ke, şûşeyê nêşikyenê.
* Kê bi destê xo bikê, milbê xo ancenê.
* Kê acêr tû bikê erîş a, kê acor tû bikê zimbêl î.
* Kê pîyanz nêwerê, boy kê ra nîna.
* Kê rêştarês bibê, kirdê herî reyde rêşta rêsenê.
* Kerdox xelisya yo, nêkerdox nêxelisya yo.
* Kerga veyşane, hewn de xo mîyandê ciwêndê xelî de veynena.
* Kerga veyşane hewndê xo de gilgil veynena.
* Kerra girane cadê xo de vindena.
* Kenger devî rê lazim bo, milê xo derg keno.
* Kela şitî ya, gamî yena gamî serd bena.
* Kewçik reyde pêser keno, kondêzî reyde vela keno.
* Korî rê veyve çi, kerrî rê dawil çi?
* Keyneke va: “Ez nêşermayaynê mi zanaynê heme hewa gavend bigîra.”
* Keyê saxokî verê bêemelî xeripyeno.
* Kessa nêewtona herre boro, vana: “herre qedyena!”
* Kirê herî sey verî.
* Ko çiqas berz bo, linga şiwanî ta kiwena.
* Kor tadya korî ra va: cîîq (!)
* Ko koy nêqesidyeno, mêrdim mêrdimî qesidyeno.
* Kirwas beno kirwas, keyna zî bena merez.
* Kor zewiciya bes nîyo, waya xwina kor zî xo ra zewicnaye.
* Kar û zirar birayê cê yê./ kar û zirara birayê hev in.
* Kûtik goştê kutikû nêweno.
* Kûtiko ke nêzano bilawo, wayîrdê xo rê meymanan peyda keno.
* Kûtik karman reyde nêmireno.
* Kûtik rojdê roşonî reyde qelew nêbeno.
* Kutikê to xirab bo, meymanan ano berî ver.
* Ko birinc bo û ro zî riwen bo, ke kebanî ver de çinî bo, xêrê yê çinî yo.
* Kilawa xo seredê xo sero tebîşe.
* Korî werd, kirê xo kod ra kerd.
* Koro ki ocax ra vejyo?
L
* Lajek vano: ” Keyneke ti mi nêgena?”
Aye vana: ” ze ke yewî ez nêgirota, ez to gêna.”
* Laj çiwa pî gêno, keyna rêşta maye gêna.
* Leyirê marrî bê jahr nêbeno./Çêjikê maraan bê jehr nabe.
* Lûy dormeyê rezî gêraye nişêna şiro zere, va: “engûra rezdê hîrre tirşa”
* Lûya geyraya şêrdê kewtî ra rindêr a. /Rovîyê geryayî ji şêr ketî çêtir e.
* Linga kûtikî telû ra nêpawyena.
* Linga xo goreba cilda xo derg bike.
* Laj pî şino, keyna may şino.
* Lojina ki adir tede nêveşo du tira nêvejyeno.
* Lox zî birayê boxî yo.
* Loxmeyo pîl bore, qala pîl meke.
* Loxmeyê xwino peynî bide, qala xwina peynî mede.
* Lojin lojin! fekê to hera yo yan qîna mi!?
M
* Mabeyn de weno, kinare de kiweno.
* Mar pûnî ra aciz o, pûne zî şino qulda marî ver de vejyeno.
* Mard de aw peysena, nîsan de naselî wardenê.
* Manga mi merde, doyê mi birrya.
* Ma xele ramit cew vejiya.
* Marr qula xo zano.
* Mase gol di bazar nêbeno.
* Marrgirote, seyda resnî ra terseno.
* Ma zerenc vewr de zî, sîyayî de zî dî.
* Merre çî nîyo, dekiweno dene, dene herimneno.
* Mekewe pey berî, ti benê xeberî.
* Meke kesî yeno verdê nefsî.
* Meşo serdê diyarî, ti kiwenê textê binênî.
* Meşo xopanî wa şar nêkero to botanî.
* Mesîna xo deke, keydê xo de dişminey meke.
* Mebirrne malê şarî, ti badî benê bêdebarî.
* Meke yarî, ti dekiwenê cado tarî.
* Mere nişêno şiro qulike, gezi boçta xo ra girêdano.
* Ma mîraz kerd, ên fetîl pewt.
* Mêrdimo ke devey yê bibo, serbere yê gerek berz bo.
* Mêrde cenek rê maney bigeyro, vana: “ti ardan vêjena, xo pawa têşaynena.
* Mêrdimo zûra yew ray taştî weno.
* Mêrdim bi qalan bestiyeno, her bi hewsar bestiyeno.
* Mêrdimê kê altuno limite yo.
* Mêrdimo feqîr pê qalan qelew nêbeno.
* Mîr çiqas bielawyo, hinde zî aw kaşkeno.
* Malo bêşiwane boka velgî yo.
* Mi herê xo dayo ke çoço ra bixelisya.
* Mi şit werd fekê mi veşa, do pif kena.
* Mi rişt, merrî kirişt.
* Muş çend harre fîno, fîneno xo ser.
N
* Nefs kê defîneno heps.
* Nengî, qalê vengî.
* Nefs leyaqê her kesîyo, çek leyaqê her kesî nîya.
* Ne xo camî ra keno, ne kilîse ra.
* Ne jahr bi, wa to fînê, ne şeker bi, wa to borê.
* Nanê gilgilî weno, tîzanê pîlan keno.
* Nîsan a, çilka ja(ya) bi kîsan a.
* Nanê kê tewredê yewî de nêmaneno.
* Nanê kê tewredê şarê de bo, ke mirdî nêwenê.
* Nanê carmêrdan, carmêrdan sero nêmaneno.
* Nan bikewo, çikole mi kewo.
* Nanê xo berzê tewredê hembazî, derê bena nazî.
P
* Pirênê kê yewî sero bo se ke nêdiryeno.
* Pisîngo ke mast boro, çimandê yê ra belî yo.
* Pers pers kê resenê Qers.
* Pîze lingan çarneno, lingî pîzî çeraynenê.
* Pizedê mi ra dejayîş, wa rî mi bidejo.
* Pî aw de şono, laj vano: “Bawo meters pey ra panka wo.”
* Pî qayîl o laj tira bizeyno, bira qayîl nîyo bira tira ra bizeyno.
* Pîl cimaat de tîze biko, şenik gî xo keno.
* Pîzey kê sifre nîyo, kê herkesî rê akê.
* Pîlê to çinî bo, şo kerada pîle ver.
* Pisîng meydan de çinî bo, seyrongeyê merrî yo.
* Pes wexto ke yeno hille; verek şino bindê mêşna, bizêk şino bindê bize.
Q
* Qala xirabe, ê wayîrî ya.
* Qala weşe pere nêkena.
* Qazî qaz her kes embaz./ Her teyr bi reftê xo ra yo.
* Qale ki kewt bêntardê di lewan, kiweno mîyandê hîris û di dewan.
* Qalî, qalî kê defînenê enî halî.
* Qina dizdî timo piz piznena.
* Qina ki bonderê tîzan bibo, cemaat di zî kena.
* Qeda ser ra qedayê yeno.
* Qiya siyaye û qiya sipî, rojo teng di beylû bena.
* Qîmetê altunî ancax seraf bizano.
* Qero ling bi ling avero.
* Qoncê xo no gird verde aşma wesarî.
* Qorî weniştî dinya gêrenê, qorî zî dinya çarnenê.
* Qehran ra kê xo fînenê behran.
* Qalî bigîr yan gedî ra yan delî ra.
R
* Rayîro raşt ca meverd, pêra ro meşo.
* Riwenê keçelî seredê keçelî sawenê.
* Rîyo ki filhan di dejeno, wa firêze di bidejo.
* Rojî vêrenê, qeza nêvêrena.
* Rojo weş êrey ra belî yo.
* Rojo hewr sibay di belî yo.
S
* Say sayêr ra bo, her kes çiwa xo piro pêşeno,
* Say, say ra ewniyana sûr bena.
* Sereyê di beranan yew tencire de nêgiryeno.
* Sereyo ki nêdejo kê dismal pa girêdê(!)?
* Seqa goreba heq a.
* Serê kilawda mi timo dirate wo.
* Ssîya girane, timo cadê xo da.
* Ssî nermêr, gî helalêr.
* Sewlsûr Mehmed Axa wo.
* Sîla pîl û şinik yew a.
Ş
* Şale sera, qî tebera.
* Şahê Îranî, Şêxê Pîranî, mîreyê Qerebeganî zilimkardê yemanî.
* Şarî rê xalîyan virazenê, xo rê nişênê palaso mûyin virazê.
T
* Tanzîyo ke kê zor ver aroşî bidê, aroş nêtebîşeno.
* Tanzî zorî reyde aroşî nêtebîşeno.
* Tas ke çiringiyaye, raşt bî çi, zûrî bî çi.
* Tencire sero, beko vero.
* Tengey esta tengey sera ya.
* Tengey dim timo herayê ya.
* Tencere vano “ez zerrên bîya”, kondêz vano “la ez kû ra bîya”.
* Ters verê mergî nêgêno.
* Ters ke esto, mezgê lîy o.
* Tewredê vengî rê hestor nêhîreno.
* Tern û wûşk têde meveşnê.
* Ti bikê tîzan nêkê tîzan, gerek ti bidê heqê gozan.
* Tinedî rê yew laj bîyo, hesaban ra naka yê dera kenê, kirê yê dera kerdo.
* Ti nêzanê veyveyê kê yo, koçikan arê mede.
* Tînca nimajî kê germ nêko, tînca êrî kê germ nêkena.
* Telî timo herunda telî de peyda beno.
* Tebarik o, zikbelik nîyo.
V
* Vay vera şino varanî ver.
* Varika newa hakanê nexşêna kena.
* Va ke “qeda meşo, qisur bêro to reso.”
* Va ke: “tîz kamî kerd kamî nêkerd,” va: “bêmay û bêpî kerd.”
* Verg rojdê hewrî paweno.
* Verg rojdê mijî paweno.
* Verg dewarê padîşay zî kişeno.
* Verg hewî fekgunîyên bîyo.
* Vergî gazî reyde metersnê.
* Vengo ke ciwên de vejyeno, wa hêga de vejîyo; Rîyo ki filhan di dejeno, wa firêze di bidejo.
* Veyvî vanê mi bidê cado durî, ez xo rê bikero zaf zaf zûrî.
* Vinder wextê xo, bigîr heqê xo.
* Verreko hewl koz de bellî yo.
* Kelîcewo hewl verekê de beyllî yo.
* Va: Herê torê kûrrî bîyo; va: Kûrrî bîyo ez pey seka, barê mi bar û serbarê mi sero yo.
W
* Wa varika mi nexşên bo, wa hakan nêko.
* Wa dostê kê yo teres çinî bo, wa dişmenê kê yo comêrd bibo.
* Werdişê estordê qirî, monedê gadê cite sero yo.
* Wesfî bide xortey de, zurî bike extiyarey de.
* Welî ra telî kiwenê, telî ra zî welî kiwenê.
* Xila fekgirota bazar nêbena.
* Xeber kewt lewî, dekiwena dewî.
y
* Yew sewl torê nêbo se ke, lingda xo ra veje.
* Yew kerra sera ne, yew kerra bina ne.
* Yew dew di pîranê mend, sero pê nêkerd.
* Yewî ra rike, yewî ra rehme.
* Yayik ra yena boya dayik.
Z
* Zanayê herkesî ra cor o.
* Zerra şiwanî biwazo, kelî ra tormast virazeno.
* Zafin ra zaf, tayin ra tayn.
* Zingilan benê pisîng vera kenê.
* Zûrî merdiyan benê, ganîyan nêbenê.
* Ziwano leqleq, sereyo teqreq.
Bir yanıt yazın
Yorum yapabilmek için oturum açmalısınız.