PÊŞGOTIN
Ji ber ku ev xebat di mijara hevok û hevosaziya Kurmancî de xebatek nû ye û li ser vê mijarê di paşeroja dîroka Kurmancî de berhemên kûr û berfireh nehatine nivîsîn, bi taybetî di serenava berhemê de peyva cêrîbînê hat bikaranîn. Ji Celadet Bedirxan bigire heta îro, di berhemên li ser rêzimana Kurmancî hatine nivîsîn de di cureyên peyvan de û her wiha di gelek mijarên rêzimanî de konsensusek çêbûye. Lê dema mijar hatiye hevok û hevoksaziyê an berhem qediyaye an jî li ser vê mijarê çend hevok hatine gotin û mijar qut bûye. Di berhemên ku li ser rêzimana Kurmancî hatine nivîsîn de, bi nêrîneke berfirehtir û bi awayekî giştî li ser gramera Kurmancî hatiye rawestandin; lê di vê xebatê de, di ronahiya rêzimana Kurmancî de, bî nêrîneke monografîk li ser komepeyv, hevok û hevoksaziya Kurmancî hatiye rawestandin. Ango ev berhem, berhemeke rêzimanî ya berfireh nîn e; ji ber ku bi tenê di mijara hevok û hevoksaziyê de bi kûrahî li ser hatiye rawestandin, ev berhem bûye berhemeke monografîk.
Ji ber ku ev xebat di vê mijarê de xebateke nû ye, hin têgeh û termên nû di pirtûkê de hatine bikaranîn. Di warê têgeh û terman de pirtûkên li ser rêzimana Kurmancî hatine nivîsîn, hatin xwendin û term û têgehên ku li ser konsensusek çebûye hatin tercîhkirin. Lê hin term û têgeh wek pêşniyar hatin bikaranîn. Ji bo zelalkirina mijarê û vegotineke zanyarî û bi armanca zimannas ji vê xebatê sûdê werbigirin Îngîlîziya hin term, têgeh û serenavan di nava kevanekê de hat dayîn.
Di vê xebatê de li ser cureyên peyvan nehatiye rawestandin. Wek ku me anî ziman armanc jî ne ew e. Armanc ew e ku, komepeyv çewa tên çêkirin û di hevok û hevoksaziyê de çawa tên bikaranîn.
Îdeaya vê xebatê ew e ku di hevok û hevoksaziyê de teqez komepeyv nayên parçekirin û bi tevahî dibin hêmanên hevokê ên curbicur. Di xebatên li ser rêzimana Kurmancî de hin komepeyv (wek ravekên navdêrî û ravekên hevalnavî) hatine şîrovekirin û konsensusek li ser vana çêbûye. Lê hin komepeyv nehatine şîrovekirin û peywirên van ên di hevokê de nehatine diyarkirin. Ji ber ku di mijara weklêkeran de xebatên berfirehtir nîn in bi zanîna min ev mijar di vê xebatê de cihekî taybet û girîng digire. Komepeyvên Kurmancî di vê xebatê de wekî deh binbeş hatine senifandin. Û di mînakan de peywirên wan ên curbicur hatine diyarkirin.
Di serenava hevokê de hêmanên hevokê yên bingehîn û ên alîkar hatin diyarkirin û binbeşên vê mijarê bi awayekî hûrgilî hatin vekolandin û di vê çarçovê de çi hatiye îdîakirin bi alîkariya mînakan hatiye şênberkirin.
Di serenava hevoksazî û cureyên hevokê de, rê û rêbazên rêzimaniya kevneşopî hatin bikaranîn. Mijara hevoksazî û cureyên hevokê di bin çar binbeşan de hatiye şîrovekirin:
- Li gorî cureyê pêveberê,
- Li gorî cihê pêveberê,
- Li gorî wateyê ,
- Li gorî hevoksaziyê.
Di vê mijarê de jî çi hatiye gotin dîsa bi alîkariya mînakan hatîye şênberkirin.
Di vê xebatê de beşa duyem ji sed mînakan pêk tê. Armanca vê beşê ew e ku di naveroka vê xebatê de çi hatiye vegotin û çi hatiye îddîakirin wana li ser hevokên wek mînak hatine dîyarkirin de tatbîqkirin e. Ji bo mînakên hatine hilbijartin gelek pirtûk hatin xwendin û pîvana hilbijartina hevokan jî hestên kurdewarî û gotinên balkêş ên edebî ne. Mînak ji kîjan berhemê hatiye wergirtin di warê rastnivîsê de reseniya wan nehat guhertin. Ango di berheman de çawa hatiye nivîsîn, ew hat tercîhkirin.Him di dawiya mînakan de him jî di beşa çavkaniyê de hevok ji kîjan berhemê hatine wergirtin hat diyarkirin.
Wek ku me anî ziman, mijara hevok û hevoksaziyê di rêzimana Kurmancî de mijareke nû ye. Mixabin di rêzimana Kurmancî de hin mijarên di tariyê de mane hene û yek ji wan jî hevok û hevoksazî ye.
Dema min dest bi vê xebatê kir, tiştê herî neyînî di vî warî de tunebûna çavkaniyên Kurmancî bûn. Lê di arşîva min de hin pirtûkên li ser hevoksaziya Tirkî hatine nivîsîn hebûn û min bi gelemperî ji wan sûd wergirt. Dibe ku ev rewş bi serê xwe bibe sedema hin xeletiyan. Ez dikarim ji dil bibêjim ku bi qasî ku di quweta min de bû, ez li ser mijarê hûr bûm û min gelek ked da vê xebatê. Lê ji ber ku ev xebat di vê mijarê de cêribînek e, mimkun e ku kêmasî û xeletiyên wê hebin. Wek ku hûn jî dizanin zanistî bi nêrînên cuda û bi rexneyan pêş ve diçe. Agahdariya vê ramanê wêrekiyeke bêbempa da min. Lê ev nayê wê maneyê ku ev xebat, xebatek bêqusûr e. Ez hêvîdar im ku ev xebat bi awayekî zanyarî bibe sedema gengeşiyan û di encamê de ev mijara rêzimanî a Kurmancî di pêşerojê de zelal bibe û bibe sedema xebatên hêja. Bi kurtasî ez dikarim bibêjim ku ev xebat, di warê nivîsîna rêzimana Kurmancî de nuxuriyê min e; lê nuxuriyekî virnî ye û tiştên virnî jî bi domana demê re geş û balkêş dibin.
DESTPÊK
Wek ku di serenava vê xebatê de hatiye diyarkirin, ev xebat, di warê komepeyvan, hêmanên hevokê û hevoksaziyê de ceribînek e. Ji ber ku di vî warî de xebatên berfireh nîn in, peyva “ceribînê ” hat bikaranîn. Armanca vê xebatê, bi nêrîneke cuda; vekolandina komepeyvan, hêmanên hevokê û hevoksaziyê ye. Bi taybetî mijara weklêkeran di vê xebatê de cihekî cuda û girîng digire.
“Hevok û hevoksazî beşeke girîng a zimanzaniyê ye. Ev beşa zimanzaniyê avakirina hevokan, rêzkirina peyvan û komepeyvan vedikole û wan bi awayekî zanistî şîrove dike.” (Tan, 2011, r. 303) Ji ber ku analîza ziman, ji aliyê zimanzanan ve bi awayekî giştî bi çareserkirina pirsgirêkên hevoksaziyê ve tê girêdan, xebatên li ser hevoksaziyê her dem li bal zimanzanan girîng bû, îro jî girîng e.
Lêkolerên bi vê mijarê ve mijul bûne û dibin li pey bersivên van pirsan in: Di çêkirina hevokê de peywira qertafan û yên komepeyvan çi ne? Hêmanên hevokê çawa pêk tên û di pergala hevokê de li gor kîjan qaîdeyan tên rêzkirin û çawa tên bikaranîn? Ji ber ku zelalkirina vê mijarê di bersiva van pirsan de ye, lazim e ku zimanzan bi awayekî berfireh li ser van pirsan rawestin û van pirsan bibersivînin.
Hevoksazî, di nav xebatên zimanzaniyê de ciheke gelek girîng digire û ji ber vê sedemê bi nêrînên cuda tên analîzkirin. Di warê hevok û hevoksaziyê de, bi giştî di nav zimanzanan de sê nêrînên cuda hene. Nêrîna yekem, nêrîna kevneşopî ye, ya duyem nêrîna binyatî (structural/yapısal) û nêrîna sêyem jî nêrîna hilberînî (productional/üretimsel) ye. (Atabay, Özel, Çam, 1981, r. 11-12)
Nêrîna kevneşopî li gorî taybetmendiyên zimanan, hin rê û rêbazan ava dike û di çarçoveya van rê û rêbazan de, zimanan analîz dike. Hetanî serê sedsala 20an bi giştî rê û rêbazên kevneşopî hatine bikaranîn.
Bingeha nêrîna binyatî ji aliyê zimanzanên Swêdî Ferdinand de Saussure (Doğan, 1987, r. 11-12) ve di serê sedsala 20an de hatiye danîn. Li gorî nêrîna binyatî (structuralism/yapısalcılık) ziman tenê komala dengan, peyvan û hevokan nîn e. Ziman pergaleke berfirehtir e. Nêrîna binyatî li pey bersiva van pirsan dikeve: Di çêkirina hevokê de komepeyv û hêmanên hevokê çawa pêk tên; rêzkirinên wan çawa ne; bandora rêzkirina hêmanan li ser wateyê û kirpandinê çi ye; tekiliyên hêmanan çi ne û li gorî kîjan qalib û qaydeyên destnîşankirî pêk tên? (Aldemir, 1980, r. 129-130)
Nêrîna sêyem jî nêrîna hilberînî (productional/üretimsel) ye. Pêşengê nêrîna hilberînî zimanzanê Amerîkî Chomsky ye. (Aksan, 1987, r. 11-12). Chomsky di sala 1957an de, di pirtûka xwe ya bi navê “Syntactik Strutures” de ji nêrîna Saussure (binyatî) îlhamê digire û vê nêrînê berfirehtir dike. Li gor Chomsky, ziman bi du teşeyan tê vekolandin. Yek ji wan li gor qaydeyên ziman rastîya zîhnî ya razber (soyut ve zihinsel gerçeklik) e.Teşeya duyem jî bi şixulandina têgehên razber bi destxistina encamên şênber e. Bi marîfeta qayîdeyên hilberînî têgeh û ramanên razber, bi dengan şênber dibin û hevokan derdixin hole .Li gor Chomsky, di rastîya zîhnî ya razber de avakirina hevokan û cureyên hevokan bêsînor e. Lê dema têgeh tên şênberkirin ev derfet ji holê radibe û bisînor dibe. (Aldemir, 1980, r. 142-143)
Der barê hevok û hevoksaziyê de sê rê û rêbazên cuda bi kurtasî hatin danasîn. Lê di vê xebatê de mijar, bi rê û rêbazên kevneşopî dê bên vekolandin.
Dema ku çend bêje, li gorî pergaleke rêzimanî li pey hev rêz dibin û wateyeke didin, ji vê koma bêjeyan re hevok tê gotin. “Dîtinek, ramanek û rûdanek an jî çend rûdan û raman bi hevokê re tên nimandin.” (Tan, 2011, r. 303)
Di hevokê de hêmana herî piçûk a ziman deng e. Dema deng bên cem hev, kîteyên bêwate çêdibin; kîte tên cem hev, hêmanên biwate peyv, peyda dibin. Peyv, her çend têgehên biwate bin jî bi tena serê xwe xwestek, hest û ramanên mirov nayînin ziman. “Diyar e ku mirov, bi bêjeyan neaxive, bi rêzikên peyvan ên li gorî rê û rêbazên rêzimanî hatine holê diaxive û tê fêmkirin.” (Gencan, Tahir Nejat, 1979, r. 75)
Belê, hevok ji peyvan û komepeyvan pêk tê. Peyv û komepeyv jî li gorî pergaleke tênê rêzkirin. Di Kurmancî de têkîliya komepeyvan û pêveberê bi marîfeta daçekan tê sazkirin. Hevok bi tenê pergala dengan, kîteyan, peyvan û komepeyvan nîn e; komplekseke piralî ye. Ji aliyê wateyê ve jî yekîtiyeke di xwe de vedihewîne. Ango di heman demê de her çi qas hevokên yekbêjeyî hebin jî ji bo darazeke piralî û ji aliyê wateyê ve kûr û xemilandî pêdivî bi peyvên cuda û komepeyvên cuda heye.
Di çavkaniyên ku li ser rêzimana kurmancî hatine nivîsandin de, di warê cureyên peyvan de konsensusek derketiye holê. Lê di warê komepeyvan de û hevoksaziyê de konsensusek hîn nîne. Wek ku lêkoler Îbrahîm Seydo AYDOGAN di xebata xwe ya bi navê Guman- 1 ê de aniye ziman: “Di rêzimanên Kurdî-Kurmancî de çi gav ku mijar hatiye ser hevokan ku bi tevneke kompleks ve hatibin sazkirin, zimannasan, bi çend numûneyan xwe ji mijarê xilas kirine û nexwestine têkilî wan bibin. Di rêzimana Celadet Bedirxan û Roger Lescot de dema mijar tê ser hevoksaziya kurmancî (hevokên kompleks) ew jî bi heman şêweyî tevdigerin û dibêjin hevokên kurdî yên kopleks, ew qasî tevlihevin ku hema mirov qet bahsa wan neke baştir e.”(Aydogan, 2013, r.120)
Wer tê zanîn ku zelalkirina hin pirsgirêkên ziman, girêdayiyê zelalkirina hevok û hevoksaziyê ye. Hevok û hevoksazî taybetmendiyên ziman di xwe de vedihewînin. Ji ber vê yekê, hevoksaziyên zimanan ji hev cuda ne. Ji ber girîngiya mijarê xebatên di vî warî de duh jî hêja bûn, îro jî hêja ne. Zimanzan, di pêkhatina hevokan de peywira cureyên peyvan û komepeyvan vedikole û wan şîrove dike. Di encama van vekolînan de derketiye holê ku her cure peyv û komepeyv dibin hêmanên hevokê. Ji bo zelalkirina hin problemên ziman, ez dixwazim wek ceribîneke li ser komepeyvan û peywirên wan ên di hevokê de mijûl bibim.
NAVEROK
PÊŞGOTIN…………………………………………………………………………………………………9
DESTPÊK…………………………………………………………………………………………………13
KOMEPEYV HEVOK Û HEVOKSAZÎ (Phrases, Sentence, Syntax)……………………………….17
A . KOMEPEYV (Phrases)………………………………………………………………………………17
Taybetmendiyên Komepeyvan…………………………………………………………………………………………….17
1 . Ravekên Navdêrî (Noun Phrase)…………………………………………………………………18
- Raveka Hevalnavî (Adjective Phrase)……………………………………………………………20
- Koma Weklêkeran (Verbals/Gerunds) …………………………………………………………..22
- Lêkernav (Verbal Noun/Gerund)…………………………………………………………………24
- Bikernav (Participles)………………………………………………………………………………………….26
c . Weklêkera Hokerî (Gerundium)………………………………………………………………….27
- Cotepeyv (Redublications)…………………………………………………………………………………….28
- Koma Daçekî (Prepositions)……………………………………………………………………….29
- Koma Gihanekî (Conjunctions)……………………………………………………………………30
- Koma Baneşanî (Exclamation )…………………………………………………………………..31
- Koma Hejmarî (Number Denominations)……………………………………………………….32
- Koma Lêkerên Alîkar (Auxiliary Verb)…………………………………………………………..33
- Peywira Lêkernavî: ………………………………………………………………………………..33
- Peywira Lêkerên Alîkar: ………………………………………………………………………….34
- Koma Biwêjan (Idioms)…………………………………………………………………………..34
- HEVOK (Sentence)…………………………………………………………………………………………..37
- Hêmanên Hevokê Ên Bingehîn (Main elements of a sentence)……………………………..37
Pêveber (Predicate)………………………………………………………………………………………………37
Taybetiyên Pêveberê…………………………………………………………………………………………………37
Kirde (Subject)……………………………………………………………………………………………….40
- Kirdeya Rastîn (True Subject)…………………………………………………………………….40
- Kirdeya Bireserî (So-called Subject)…………………………………………………………….41
- Kirdeya Veşartî (Null subject)……………………………………………………………………42
- d. Kirdeya Hevpar (Common Subject)………………………………………………………….43
- Kirdeya Tarîfkirî (Expositional Subject)…………………………………………………………44
- Hêmanên Hevokê Ên Alîkar (Auxiliary Elements in Sentence)………………………………45
- Bireser (Object)………………………………………………………………………………………………45
Taybetiyên Bireserê:………………………………………………………………………………………………..46
i- Biresera Hevpar (Common Object)……………………………………………………………….46
- Têrkera Nerasterast (Indirect Complement)…………………………………………….48
- Têrkera Hokerî (Adverbial Complement)……………………………………………………….49
- HEVOKSAZÎ (Syntax)………………………………………………………………………………………………51
Cureyên Hevokê (Types Of Sentence)………………………………………………………………51
- Li gorî Cureyên Pêveberê Hevok (Sentanceaccording to Predicate Type)…………………53
- Hevokên Lêkerî (Verbal Clause)………………………………………………………………….53
- Hevokên Navdêrî (Noum Clause)………………………………………………………………..54
- Li Gorî Cihê Pêveberê Hevok (Sentences According To-location of the Predicate………..55
- Hevokên Birist (Regular Sentences)……………………………………………………………..55
- Hevokên Bêrist (Irregular Sentences)…………………………………………………………..56
- Hevokên Netemambûyî (Elliptical Sentences)…………………………………………………57
- Li Gorî Wateyê Hevok (Semantically Classified Sentence)…………………………………..57
- Hevokên Erênî (Positive Sentences)…………………………………………………………….57
- Hevokên Neyînî (Negative Sentences)………………………………………………………….58
- Hevokên Pirsyarî (Interrogative Sentences)…………………………………………………..60
- Hevokên Daxwaziyê (Wish Clauses)……………………………………………………………61
i- Hevokên Fermanî (Imparative Sentences)……………………………………………………..61
ii- Hevokên Divêtî (Necessitative Clauses) ……………………………………………………….62
iii- Hevokên Xwestekî (Wish Clauses)………………………………………………………………63
iv- Hevokên Mercî (Conditional Clauses)…………………………………………………………..63
- Hevokên Baneşanî (Exclamatory centences)…………………………………………………..64
- Li Gorî Avasaziyê Hevok (Sentences According to Theîr Structure)……………………………. 65
- Hevokên Xwerû (Simple sentence)………………………………………………………………65
- Hevokên Hevedudanî (Complex/compound sentences)………………………………………66
- Hevokên Rêzîn (Coordinate Clauses)……………………………………………………………70
i- Hevokên rêzîn ên hêman hevpar (Dependent Coordinate Clauses)…………………………71
ii- Hevokên rêzîn ên serbixwe (Independent Coordinate Clauses)…………………………….73
Hevokên Hevedudanî……………………………………………………………………………………………..75
Hevokên Rêzîn……………………………………………………………………………………………………..75
LI GORÎ MIJARÊ HIN TEHLÎLÊN HEVOKAN…………………………………………………………77
FERHENGOKA TÊGEHAN………………………………………………………………………………………………147
ÇAVKANÎ……………………………………………………………………………………………….153