Eger ena xebata verê destê şima, bi kemaneya bo zî, biney roşneye bidewo tarîx û kulturê ca û wareyê ma, mexsed hasil bîyo. Çimkî welatê ma, dewr bi dewr zaf medeniyetan rê bîyo ware, şarê binkî yê enê cayan û ayê ke tebera ameyê, wextêko derg bi pêwa şêlik kerdo. Kultur û tarîxê ma de, enê şopî hema zî bi temamîya vinî nêbîyê, ma biney biaşanê û şope biçarnê, zaf çî vejiyeno meydan û hewr bineyna beno sayî. Kitaba verê destê şima de, yew ceribnayîşo hûrdek o derheqê yew mintiqa kultur û tarîxê mîrnişînîya Mirdêsîyan (Mîrdasiyan) de.

* * *

 Mîrdasî (Mirdêsî) kamî bîyê?

Pîrbav û bawkalanê şarê ma yê ena mintiqa, enê hinzar û se serranê xo yê peyênan resnenê Mîrdasîyan. Kitaban û çimeyanê tarîxî de kelîma (çekûya) Mîrdasî, formatê [bi şeklê] “Mîrdasî”, “Mirdasî”, “Mirdesî”, “Mirdisî”, “Mîrdasnî”, “Merdasî”, “Merdisî” û “Mêrdasî” de zî nusîyayê. Osman Sebrî vano: “Mirdêsî, nameyê yew emareta (mîrnişînîya) gird a vakurê Kurdistanî ya ke mîreyê înan Gêl de roniştê.”[1] Ayê kom û eşîretê ke binê hukumdarîya mîranê Mirdêsiyan de bîyê, pêro xo yew gilê (şaxê) Mirdêsiyan û binê şemsîya înan de vînenê. “Kurdê Mîrdasî (Mîrdisî, Merdisî, Mirdesî): Eyaleta Dîyarbekir, lîwa Mardîn, Meletiya, Besnî, Hisn-i Mansûr, Mereş, Îçel, Erzerum û dorverê ewcayan de, Qers, Çildir, Kengirî, Gerger û Reqa de bîyê vela.”[2]

Gelo çimeyê tarîxî yê ke ena babete ser o nusîyayê, derheqê Mîrdasîyan de vato çi? Mîrdasî kamî bîyê?

Yılmaz Öztuna, kitabê xo yo bi nameyê Devletler ve Hanedanlar (1074-1990) de, mirdêsîyan, mîyanê mîrnişinîyêKurdan de hesibneno û derheqê înan de wina vano: “Pîr Mensûrê lajê Seyîd Husênê Arecî (Kûlekî) Hekarî ra ameyê Pîran, mergdê Pîr Mensûrî ra pey lajê yê Pîr Mûsa cayê pêrdê xo gêno û yê ra pey zî Pîr Bedir beno postnişîn. Wextê Pîr Bedirî de hukumdarîya Qela Gêle dekewena înan dest û Pîr Bedir serra 1100î de mireno.”[3]

Vatiş û neqilkerdişê Şerefxan Begî gore; “Eşîreta ke Qela (Diza) Gêle de roniştênê, nameyê xo serekê benîqilaban (lajê Qilaban) ra gêna; Mirdas lajê Îdrisî yo, Îdris lajê Nûseyrî, Nûseyr lajê Nasirî û Nasir zî lajê Cemîlî yo. Mirdasî, verê binê hukumdarîya Xelîfeyê Îsmaîlîyê Misrî [Misir] de dorûberê Helebî de ciwîyaynê. Ay wextan de navbeyna hukumdarê Xelîfeyê Misrî û hukumdaranê mintiqa de dibendî peyda bena, hîmê hukumdarîya înan lawaz benê, tira pey zî rijîyena û vela benê. Enê velabîyayîşî ra pey Salihê lajê Mirdasî verê xo dano qela hukumdarîye, hucûmê înan keno ke ewca xo rê biko merkez. Xelîfeyê Îsmaîlî yê Misrî, seba tebîştişê (xodestvistişê) Salihî, qewetêko gird raykenê ewca û serra 1029î de O bi lajdê yê ra pawa kiştî. Enê hedîseyî ra pey, bab û eşîreta yê yenê dorûberê Gêl û ewcayan de nanê ro. Ayo roj ra ena heta enê mêrdimî ewcayan de niştî ro û Pîr Bedir zî bi paştgêrîya înan bîyo serdest û hukumdarê Qela Gêle.”[4]

Winî aseno ke vatiş û agadarîyanê Mîr Şerefxanî, goreyê eşnawitişê eyê ay wextî yo. Gerek ma bipersê, gelo Mirdasîyê Erebî ameyê dorûnorê Gêle? Eger ameyê seke çi wext ameyê, verê înan ewca de kamcîn qewm û eşîretî ciwîyaynê? Yew tengwextî de, senî hawa Mirdasîyanê ereban “Pîr”î kerdî hukumdarê Gêle? Gerek cewabê enî persan rind bêrê zelalkerdiş.

Wexto ke ma bala xo bidê tayê eser û çimeyanê esasîyanê erebî, winî dîyar beno ke biney vêşî yan zî kemî eno derheq de vateyê pêrine hema hema seycê yo. Seha velabîyayîşê Mirdêsîyanê Sûrîye û hukumdarîya înan, serê serra hinzarî de dorûberê Helebî de dest pêkerdo û berdewamî nêbo zî heta serra 1080î dewam kerdo. Serra 1080î ra pey qureyşî peynîye bi hukumdarîya înan anê û tira pey zî Mirdêsîyê Helebî şeharandê Sûrîye de vela benê. Heme panc çimeyanê zaf muhîman ê cêrênan de, qethen behsê înan û ameyîşê ver bi enê cayan nêbeno. Qismê Mirdêsîyanê enê heme panc eserandê erebî, mamoste Mihemed Emîn Narozî erebî ra açarnayê ziwandê kirdî ser.

Goreyê nuştişê Îbnî Esîrî (630/1232); “Salihê lajê Mirdasê Qilabî, tewr vernî de Heleb de bîyo û tira pey serra 399 (1008) de Rehba dekewena yê dest. Serra 402î (1011) de, navbeyan yê û Ebû Nesrê lajê Luluyê wayîrê Helebî de lej peyda bîyo, eno lej de Salihê Mirdasî û nizdî se (100) kesê terefdarê yê bîyê esîr. Wexto ke zîndanê ewcayî de yo, firsetêk veyneno û remeno, ewca ra şino Mercî Dabiqe mêrdimandê xo hete. Wêra de nizdî di hinzarî lejkeran pêser keno û fîneno Helebî ser. Hîris û di rojî dorûverê şeharê Helebî pêşeno û peynî de Salih zorê lajê Lûluyî beno, yê keno êxsîr, mal û xezîna yê pêro talan keno. Salih, erdê xo Heleb ra heta Aneyê hera keno. Peynî de xebere Zahirê Xelîfeyê Misrî resena û Fatimî mudaxeleyê mesela kenê, qewtêko gird raykenê înan ser, eno lej de Salih û lajê eyo wirdêk kişyenê. Feqet lajê yê Ebû Kamil Nesr lej ra xelisîyeno û şonê dest nanê Helebî ser û heta serra 425î (1037) hukumdarîya Helbî destê înan de bena. Tira pey navbeynê xo û Misrî kenê weş û serra 434î (1042) de Rihba zî dekewena înan dest.”[5]

Goreyê nuştişê Îbnê Xelikan (681/1282): “Ay wext Enoştigînê Dezbirîyê Deylemî Dîmeşq de serlejkerê Zahirê Xelîfeyê Misrî bîyo, serra 420î (1029) de navbeyna yê û Esed ud-Dewle Salihê lajê Mirdasî de mintiqa Uqhiwaneya nizdîyê Urdunî de lej beno û eno lej de hukumdaro yewin ê Mirdasîyê Dîmeşqî Salih yeno kiştene.”[6]

Goreyê nustişê Îbnê Xaldûnî (732-808/1332-1406): “Mintiqa Helebî ra bigîre heta Balbek û Aneye binê hukmê Salihê lajê Mirdasî de bîya. Serra 420î (1029) de Zahirê Xelîfeyê Misrî, qewetêko gird binê serdareya Enoştigînî de raykeno înan ser, wirdî terefî mintiqa Teberîyê Urdunî de resenê pê, eno lej de Enoştigîn zorê înan beno, Salih û lajê eyo wurdêk ewca de yenê kiştiş. Eno lej de lajê ey yo gird Ebû Kamil Nesr xelisyeno û agêreno Heleb. Serra 429 (1037) de Misir bi yew qeweto gird hucumê Helbî keno û lajê ey o Nesr zî ewca de yeno kiştiş. Serra 453î (1061) de Heleb rayna dekeweno destê Mirdasiyanê eşîra qilaba. Heta vîstna serrî ay mintiqa binê hukumdarîya înan de mende û serra 473î (1080) de Heleb kewt destê Mislimê lajê Qureyşî û êdî peynî bi hukumdarîya Mirdasîyan ameye.”[7]

Goreyê nuştişê Zîbdet ul-Heleba Sahîb Kemaledîn Emer îbn Cerahe (660/1261): “Salihê lajê Mirdasî serra 415î (1024) de bi yew koma mêrdimandê xo pêwa visto Helebî ser, tira pey zî Humis, Balbek, Seyda, Qela Îbnê Ekarê mintiqa Trablûsî girote. Xora verê der zî Rehba, Minbîc, Balis û Refîne destê eyê de bîyê. Salihê lajê Mirdasî hakimdê Misirî ra unwanê Esed ul-Dewle gêno û lejê navbeyna ey yo Dizberî de 5ê Rebîelaxira serra 420î (1029) de yeno kiştene. Kiştişdê yê ra pey hukumdarîya Helebî navbeyna lajandê yê de bena par. Demeyêk tira pey lajê yê pêkewtî, navbeynê înan de bîye xirûcire û peynî de hukumdarîya Helebî kewte lajê eyê Ebû Kamil Nesrî dest û o zî serra 429î (1037) de hetê Dizberî ra ame kiştiş. Tira pey hukumdarîya Helebî kewte Mehmûdê lajê Nesrî dest…”[8]

Eno derheq de Elame Xeyredîn Zîrîklî vano: “Esed ud-Dewle Ebû Elî Salih îbn Mirdas îbn Îdrisê Qilabî 420 (1029) yê mîreyê çolistanê Şamî û mîreyê yewin ê Mirdasiyanê Helebî yo. O dorûnorê Helebî de mendênê û raya verêne Rehba de sere wedarna û bîyo hukumdarê ewcayî. Tira pey serra 417î (1026) de Heleb girot û ewca ra zî heta Aneye girot binê hukumdê xo û mintiqa de bî yew qewetêko gird. Xelîfeyê Misrî Zahirê Fatimî, serra 420î (1029) de yew qewetêko gird raykerd yê ser û mintiqa Uqhiwana Urdinî de lejê navbeynê înan gurr bî û ewca de ame kiştiş.”[9]

Ansîklopedîya Îslamî de zî behsê hukumdarîya, cayê ciwîyayîş û wareyê Selih Begê Mirdasî beno lakim qethen behsê ameyîşê înan ê mintiqa Gêlî nêbeno. Ansîklopedîya Îslâmî, cildê 8 û maddeyê “Mirdasîyan” de wina vajîyeno: “Mirdasî, nameyê xo Salih Begê Mirdasî yê reîsê qebîla bedewî ya Qilaban ra gênê…. Qebîleya Qilaban sereyê esrê XI. de Îraq ra ameyê dorûberê Helebî. Serra 1023î de Salih Beg beno hukumdarê Helebî feqet peyderpey lawaz benê û hukumdarîye înan dest ra vejîyena dekewena destê yew eşîreta Qureyşî.”[10] Eno sebeb ra kê şênê vajê ke agadarîya Heleb ra ameyîşê eşîreta Mirdêsîyan, agahdarîyêka raşt a mutlaq nîya.

Nuştişdê Clifford E. Bosworthî gore, Mîrdasîyanê ereban nizdî 50 serrî mintiqa Helebî de hukum kerdo û wexto ke hukimê înan şikiyawo pêro mîyanê şeharanê Sûrîye de bîyê vela, qet ver bi vakûrê Kurdistanî nêameyê. Nuştox derheqê serûvena Mîrdasîyanê Sûrîye de wina vano: “Mîrdasî “Qebîla Qilabaya Vakûrî” ra yî û sereyê seserra XI. de erdê nizdîyê çemê Firatî ra koçê Helebî kerdo ke eno şehar keweno rojhelatê vakûrê Sûrîye. Serekê înan Salihê lajê Mirdasî, serra (415 H/1024 M) de hukumdarîya Helebî girota xo dest û bi eno hawa dewrê Fatimîyanê Misrî de bîyê mîraswerê Hemadanîyan û nizdîyê 50 serran ewca de hukim kerdo. Hukmê Fatimîyan ke mintiqa de bî lawaz, îne kewtî bindê perrê Ebasîyanê Sûnnîyan û tabihê Alparslanê Sultanê Selçûqîyan bîyê. Tira pey qebîla Qilabî û eskerê Tirk ê Selçûqî pêkewtî, lejê navbeyana înan zaf zerar da Mirdasîyan. Serra 472î H/1080 M de yew heta zixtê Selçûqîyan zêdîyay û heta bîna zî navbeyna di birayanê Mirdasî de; Sabik û Vessabî de lejê mîyanê qebîla peyda bî û mecbûr mendî ke Helebî teslîmê Mûslimê lajê Qûreyşî bikê. Û tira pey zî efradê Mirdasîyan şeherandê Sûrîye de vela kerdî.”[11]

Nustişê Şerefnameya Mîr Şerefxanî gore Mirdasî; “Wextê Pîr Mensûrî de hetê Hekarî ra ameyê Pîran, Pîr Mensûr lajê Seyid Husênê Arecî (Kûlek/Lengo) yo. Silsila Seyîd Husênî zî resena dedê (datê) pêxemberê ma Hezretî Ebasî.”[12] Vizêr zî û ewro zî gelek îdarekar, wayîrê meqam û zafê hukumdaranê Kurdan bi yew hawaya nesebê xo benê resnenê qewmê pêxemberî yan zî aîleyêko namdar; semedê enê zî her yew xo rê yew şecera peyda kene û bîlhesa xo bi Ebasîyan, Seyîdan û Xalidîyana girêdanê.

Tarîxzan Ebdullah Varlî zî eno derheq de vano: “Nameyê Mîrdasî erebî nîyo, erebî de hîç yew mana enê namî çinî ya. Eno name kurdî û pehlewî de esto, mana yê zî; sere, gerden bilind û bedew a, mîyanê şarî de zî vajîyeno ke yew keyna winî bedew a û ti vanê qey mîrdasî ya.

Mîrdasîyê Gêle ereb nîyê, kom û eşîrê Kurdan î, erebê ke dorûverê Helebî de pêgirewteyê Salihê lajê Mirdasî bî, eger ameyê seke badî yanî serra 1011î de ameyê enî cayan. Feqet Mîrdasîyê ewtayan, verê înan rewna enî cayan de bîyê. Ay wext yew tîra Şemsîyan dorûverê Gêl, Pale û Xarpête de bînê û înan ra zî vatê Mîrdasî.”[13] Kal û pîranê ma zî vatê ma eslê xo de Mîrdêsî yî. Îbê Elî Keyayê Şêxmedanî, yew muleqatê ma de eno derheq de winî va: “Ma eslê xo de Mîrdêsî yî, pîyê mi timo bas kerdê, deyrî kerdê vatê;

Ez ne teyşan û ne veyşan a

Hetana êrey pey hewşana

Pawigê keyna Mirdêsiyan a.”[14]

M. Emîn Zekî Beg zî vano: “Viraştox û serekê Mîrnişîniya Mirdêsîyan Pîr Bedir o, sebebo ke eşîra Mirdêsîyan bîya paştgêrê viraştoxê ena mîrnişîniye, nameyê aye zî bîyo Mîrnişînîya Mirdasiyan.”[15]

Feyzullah Demîrtaş vano: “Di sebeban ra mîrandê Gêlî ra vanê Mirdasî: Yewin, şarê Gêlî û dorûverê ewcayan de eşîreta Mirdasî niştê ro, no sebeb ra nameyê hukumdarê înan zî bi namebê eşîreta ewcayî sero ameyo şinasnayîş; didin, sebebo ke Pîr Bedir û birayê eyo Mirdas şerê vera Selçûqîyan de şehît bîyê, êdî hukumdarîya Gêle seba hurmet û vîrardişê şehîd Mirdasî, bi namebê yê ameya şinasnayîş.”[16]

Nûstişê Tarîxzano faris Baba Merdûxê Ruhanî gore, “Mirdasî, nameyê yew eşîra Kurda ya ke wareyê înan mintiqa Gêl a Dîyarbekir o. Ena eşîre sereyê esrê hewtinê hîcrî yê qemerî de, mintiqa Gêl de Mîrnişinîya Mirdasîyan ronaya (viraşta). Viraştoxê ena xanedanîya girde, Pîr Mensûrê lajê Hisênê Lengo yo.... Wexto ke hukumdarê Selçûqiyan lejê înan kerd, nişêna xo vero bidê û mecbûr mendî ke xo biresnê Mîr Hisamedînê hukumdarê Meyafarqîna Merwanîyan. Wirdî hikûmdarî zî dost û paştgêrê yewbîne bî û navbeyanê înan zî zaf weş bîyo. Gama ke lejkeranê Alparslanî vist Meyafarqîne ser, Pîr Bedir û Mîr Hisamedînê Merwanî pîya lej de kişyayê.”[17]

Tayê cigêrayoxî zî vanê mimkun o ke vateyê “Mîrdasî” kilmevatena nameyê “Mîrê Dasnî”yan bo. “Dasnî”, nameyê yew eşîreta tewr kehan a Kurdanê Êzidîyan a û belkî înan ra zî hîna kehênêr a, ke tarîxen ca û wareyê înan vakurê Mûsilî yo. Ca û wareyê înan mintiqa Şêxan ra bigîre heta Dihok derg beno, labelê sewbî cayanê bînan de zî bîyê vela. Goreyê neqilkerdişê Cevdet Turkay zî: “Dasnî; yew taîfeya (eşîreta) Êzidiyanê sencaqa Mûsilî yê, wareyê înan, navbeynê Mûsil û Erbîlî de dorûverê çemê Zapî de yo.”[18] Velabîyene ra pey qismêk înan yenê mintiqa Hekarî û qismêk zî şonê ver bi Ermenîstan û Gurcîstanî.

Pîr Mensûro ke Hekarî ra ameyo dorûverê Gêle û Pîran de niştî ro, mêrdimêko dîndar bîyo, rojgaro ke ameyo ewca karê dinya ra dûr kewto û xo dayo îbadetkerdene ser. Wextêk vêreno, dorûverê înan de yew koma gird a murîdan peyda bena. Pîr Mensûr ke merd, ca û postê yê, Pîr Mûsayê lajê yê dewr girewt.

Wextê Pîr Mûsayî de yew tekya girde virazîyena, roj bi roj murîd û terefdarê înan vêşî benê, veng û basê Pîr Mûsayî, mîyanê şarê Kurdê ewcayan û eşîra Mîrdêsîyan de vela beno. Bi eno hawa şar û giragirê ewcayan dorûverê Pîr Mûsayî de benê pêser. Pîr Mûsa ke merd, yê ra pey Pîr Bedir ronişt û bî postnişîn. Wextê Pîr Bedirî de veng û basê keyê pîran, mîyanê şar û eşîreta Mîrdasî de hîna zaf vela beno, bawerî û pêwa girêdayîşê înan zî hîna pêt beno. Pîr Bedir kar û barê xo ano pêser, bi dorûverê xo ra mişewre keno û wazeno postnişînîya dînî pêwa hukumdarîya sîyasî ya Gêle zî bigîro xo dest. Ena game ra pey êdî verê xo dano Qela Gêle û bi zorî ya hukumdarîye gênê xo dest.”[19]

Goreyê vatişê Varlî, “Bi vatişêko kilm ma şênê vajê ke; enê hukumdarê Mîrdasîyan Kurd bîyê û serra 900î de wexto ke eşîra gird a Mehmûdîyan Şarezor û Mûsil ra aqetyayê û koçber bîyê, zafê înan ca û waredê xo ra dûr kewtî û verê xo dayo koyandê Hekarî. Ayê bab û barixan ra yew zî barixa Pîr Husênê lajê Evdirehmanî bî. Heta ke îne Hekarî de bî, bi nameyê bab û barixa xo ameynê şinasnayîş, labelê ke ewca ra dûr kewtî û ver bi cor ameyê, xo bi unwanê “Pîr”ê dayo şinasnayîş. Eno unwan kulturê Aryanan de û bîlhesa kulturê Zerdûştî, tîrê dînî yê Şemsî û Êzidiyan de esto. Yew vateyê Êzidîyan esto ke hema zî vanê: Bê şêxekî û bê pîrekî naçim dîwana mîrekî.”[20]

“Pîrê tewr verên ê ke Hekarî ra ameyê enca, Pîr Husêno Lengo (Kûlek) yo. Ayê ke Pîran şên kerdo, viraşto û sazkerdo o bi xo yo. Vanê wexto ke dizdarê (hukumdarê) Diza Gêle (Qela Gêle) mireno, neslê yê bi zerba xo îdare û dizdareya dize dewrê yê kenê. Pîr Husên ke mireno, ca û postê yê Pîr Mensûrê lajê yê gêno. Gumanan gore hukumdarîya Pîr Mensûrî, navbeynê serrandê 950-990 de bîya.

“Pîr Mensûr serra 1021 de merdo, cayê yê de Pîr Mûsayê lajê yê bîyo serek û wextê yê de Qela (Diza) Palî, Osmanîye, Çingûş, Çêrmûk zî girotê binê hukmdê xo. Pîr Mûsa serra 1052î de mireno û yê ra pey zî lajê yê Pîr Nasir beno serek û hukumdarê qela. Pîr Nasir serra 1069î de mireno û yê ra pey Pîr Bedir ê lajê yê beno hukumdar. Wextê Pîr Bedirî de sînorê hukumdarîye hetê başûrî ra heta Mardîn û Nisêbînî bena hîra (hera). Ke hukumdarê Merwanîyan, Nîzam el dewle Nasir mireno, hukumdarîya Merwanîyan zî dekewta yê dest. Serra 1092î de zî êdî Amîd, Farqîn, Heskîf, Mêrdîn, Nisêbîn û Xebûr pêro dekewtî yê dest.”[21]

Goreyê neqilkerdişê Mîr Şerefxanî zî, “Wexto ke Selçûqî erzenê Gêle ser û wazenê ewcaya bigîrê, Pîr Bedir nişêno xo û şarê xo bipawo û mecbûr maneno ke qela ca verdo û şoro Meyafarqîna Mîr Hisamedînê hukumdarê Merwanîyan hete. Wexto ke Selçûqî û Artûqîyan verê xo da qela Meyafarqîne, Mîr Hisamedîn û Pîr Bedir ewca de lej kenê û yenê kiştene. Pîr Bedir ke ewca de kişya, hukumdaranê Gêl ra yew nêmend.”[22]

Eno derheq de Varlî vano: “Serra 1108î de Selçûqî û Artûqî pêwa lejê (şerê) Pîr Bedirî kenê, qela û şeharê ke binê hukumdarîya yê de bîyê, pêrine yê desta gênê û ayo lej de Pîr Bedir û hukumdarê Meyafarqîne pêwa şehîd benê. Eyê ra pey êdî hukumdarê Gêle unwanê “Pîr”ê wedarnenê, seha hukumdarîye zî navbeynê lajanê înan de bena hîrê parî; Gêl, Pale û Çêrmûk ”[23]

Wexto ke basê Mirdêsîyan beno, mesela “Buldukan” zî yena meydan û tayê wazenê ke bi munasebetê ena kelîmaya tirkî, behsê têkilîya tirkan û Mîrdasîyan bikê û wazenê vajê Mîrdasî Tirk bîyê. Heqîqet de eleqa qewmê Tirk û Mîrdasîyan çinî ya, seba ke ay wext mintiqa dekewtbî binê hukimdê Selçûqîyan û şarê Mîrdasîyan zî nêwaştê ayê hengame de bala serdestanê Selçûqîyan biancê xo ser, coka bi tirkî qisey kerdo. Şerefname de ena mesela winî ameya neqilkerdiş: “Vanê wexto ke Pîr Bedir şehîd bîyo, cinîya yê digan (hemle) bîya. Êdî çimê Mîrdasîyan pêrine, cinsê gedeyê (leyîrê) cinîya Pîr Bedirî sero bîyo. Her roj ser daynê cinêke ro, ya persaynê vatê “Ecêba Homay yew gedeyo senîyên bexşê ma biko; keyna bido yan laj bido ma? Vanê yew roj rayna şarê înan verê berî de pêser bîyê û ay hengame de yew keye ra vejîyeno teber û bi tirkî vato: “Çok şükür Hüdaya ki istediğimizi bulduk (Homayî rê zaf şikir bo, çiyo ke ma waştê da).” Enê vatişî ra pey, nameyê lajekî zî “Mîr Bulduk” nayo pa, yanî çîyo ke ma Homay ra pawitê ma dî. Çi heyf ke gede beno labelê maye mirena. Ay gede gird beno, bi leqaba xo ya “Bulduk” yeno şinasnayîş û newe ra beno Mîreyê Gêle, nameyê înan zî beno “Buldikanî”. Bi eno hawa Mîr Bulduk newe ra cayê Pîr Bedirî de roşeno û wextêko dergûdila bi serberzîye hukumdarîya Mîrdasîyan keno û gama ke o mireno postê hukumdarî Pîr Îbrahîm ê lajdê yê rê maneno.”[24]

Mîr Şerefxan dara hukumdarîya mîranê Gêle winî rêz keno:

1-Pîr Husên Erez (Lengo/Kûlek)

2-Pîr Mensûr

3- Pîr Mûsa

4- Pîr Bedir

5- Mîr Bulduk (Buldikanî)

6- Mîr Îbrahîm

7- Mîr Mihemed

1) Mîr Îsa (Gêl)

2) Mîr Tîmurtaş (Baxîn)

3) Mîr Husên (Çêrmûg)

8- Mîr Dewlet Şah

(Lajê Mîr Îsa yo)

9- Mîr Îsa

1) Mîr Îsfendîyer

2) Mîr Şah Mihemed

(Qasim, Îsa, Mensûr, Îsfehan, Emîrgan)

10- Mîr Qasim (Lala Qasim)

11- Mîr Murad

(Lajê Mîr Îsa yo)

1) Mîr Elîxan

2) Mîr Qasim

12- Xezanfer 

(Lajê Mîr Qasimî, ciwaneya xo de mireno)

13- Mîr Cafer

(Lajê Mîr Qasimî yo)”[25]

Mîr Qasimê lajê Mîr Şah Mihemedî, bi xuy û tabîetê xo yew sereko weşexlaq, mêrxas, zanaye û edebîyathes bîyo. O, îdarekarêko baş bî û zerra şarî tira weş bî. Wextê hukumdareya yê de Şah Îsmaîlê Sefewî serra 1508 de “Dîyarbekir, Gêl, Pale, Xarpêt, Çebaxçûr-Kixî û Çemîşgezek îşxal keno. Wextê îşxalî de zî enê cayan de qetlîamêko gird keno. Pale de cayê Mîr Cemşîdî de Îran ra Bextî Beg, Gêle de cayê Mîr Qasimî de Mensûr Beg tayîn keno.”[26] Feqet Mîr Qasim qethen îteatê yê nêkeno û sereyê xo derê nêroneno. Eno sebeb ra Şah Îsmaîl tira zaf aciz beno û bi qumandareya Mihemed Ustaclû qewetêko gird raykeno yê ser û Kela Gêlî hewt serrî bindê îşxaldê Sefewîyan de manena. Şerê (lejê) Çildêran de qewetê Sefewîyan şikyeno û tira pey Gêl rayna dekiwena bindê hukumdareya Mîr Qasimî. 

Serra 1514î de bi rêbereya Îdrisê Bedlîsî û serkêşîya Mîr Cemşîdî, navbeyna vîst û panc mîrnişîniyê Kurdan û serekê Împaratorîya Osmanî Yavuz Sultan Selîmî de şeharê Amasya de îtifaqêk beno û navbeyna hurdî terefan de peymane yena îmzakerdiş. Gorêyê Pêameyîşê (wereyameyîşê) serra 1514 ê Yavuz Sultan Selîm û temsîlkarê hikumdaranê kurdan: “1- Heta ke hikumdar û Mîreyê kurdan bi Dewleta Osmaniyan ra girêdaye bimanê, otonomîya ênan dewam kena û hawayê verê hikumdareya mîrekan bawikî ra ravêrena domanan (lajan) û derheqê tenzîmkerdişê îdarî de ferman ê Padîşa ya. 2- Gerek kurdî paştî bidê her lejê vera Dewleta Osmanîyan û gerek Osmanî jî vera lejkeranê teberî kurdan bipawê. 3- Gerek kurdî her serre bi namebê beytûl-male bacê şer’îye bide Xelîfeyê Osmanî..”[27]Enê pêameyîşî ra pey, serra 1515î de Dîyarbekir beno merkezê Eyaletê Kurdistanî, merkezê împaratorîye wezîfeyê Mîrê Mîran ê Dîyarbekir zî dano Biyiqlî Mehmed Paşayî.

Hukumdarîya Mîr Qasimî heta mergdê yê dewam kena. Vatişdê tarîxzan Şevket Baysanoglu gore; “Lala Qasim Beg serra 1535/1536î de merdo… Qasim Beg verê mergdê xo wesîyet keno ke yê ra pey Muradê birazayê yê bibo hukumdarê Gêle. Dîwanê Qanûnî Siltan Silêmanî zî enê wesîyetî ano ca û hukumdarîye dano Muradî.”[28] Mîr Murad; mêrdimêko nerm, dîndar, adil û heskerdoxê şarî bî, şinikî ra bigîre heta pîlan, feqîrî ra bigîre heta zengînan her kes yê rê yew bî, dewrê yê de xizmetê amî bêqusur bî, xan û qonaxî her roj xebityaynê. Yê ra pey, lajê yê Mîr Elîxan û Qasim hukumdarîye kenê, feqet dewrê enê hurdî birayan kilm bîyo. Di lajê Muradî benê; Xezanfer û Cafer. Xezanfer ciwanîya xo de rew merd û tira pey Mîr Cafer temenê ciwanîya xo de, bi fermana Siltan Selîmî beno serekê hukumetê Gêle. Tarîxo ke Şerefname nûsyawo, ay tarîx de Mîr Cafer serekê hukumetê Gêle bîyo. “Nika tarîx 1005ê Hîcrî (1596/1597ê Mîladî) yo, Cafer Beg vîst û panc serrî yo ke hukumdarîya Gêle keno.”[29]

Evlîya Çelebî ke serra 1655î de şino Kurdistan, eyaletê Dîyarbekir de heme panc hukumetanê Kurdan zî zîyaret keno, derheqê înan de gelek melumatan dano û vano, statuyê enê hukumetanê Kurdistanî seycê nêbî. Çelebî şono dewa ankayên a Şerbetîne ke ay wextan de qismêk hukumetê Gêle ewca de bîyê, mesûlê înan zî Mûmîn Beg bîyo û mektubê Osman Paşayî teqdîmê yê keno. Ma nêzanê ke hukumdarîya Mûmîn Begî heta çi wext dewam kerda û tira pey kam ameyo. Labelê sereyê serra 1700î de îqtîdar destê Husên Begî de yo, hukumdarîya Husên Begî teqabûlê serrandê 1720-1750î kena. Husên Begî ra pey dewrê Îsmaîl Beg û Silêman Begî dest pê keno ke eno dewr de nîfaq û pêkewtişê navbeynê înan zî roj bi roj vêşî beno.[30] “Navbeynê serrandê 1792-1795î de, Dewleta Osmanî sîstemê îdarî û edlî yê Dîyarbekir bedilnayê û goreyê defterê tevzî yê serra 1795î, êdî Gêle danê Dîyarbekir ser û merkezê Dîyarbekir ra girêdanê.”[31]

Îlankerdişê Tanzîmatê Yewinî (1839) ra pey, bi hawayêko resmî statuyê mîrnişinîyê Kurdan wedarîyenê û cayê înan de sîstemê wîlayetan yeno tesîskerdiş û êdî îdarekarê hukumet û sencaxanê Kurdistanî raşteraşt merkez ra yenê tayînkerdiş. Goreyê salnameyê serra 1869îyê Dîyarbekir, Gêl bîyo bucax û bi sencaxa Paxir Madenî ra ameyo girêdayîş û ewca zî wîlayetê Dîyarbekir ra girêdîyawo. Navbeynê serrandê 1900-1924î de zî Gêl bi Madenî ra girêdayayo, serra 1931î ra heta 1939î qezaya xoser a, serra 1939î de Pîran ra girêdîyaya û serra 1950î ra ena heta zî merkezê wîlayetê Dîyarbekir ra ameyo girêdayîş.

[1] Osman Sebrî, Hawar, Mirdêsan û gawestiyên wan, h. 52, 20ê Kanûna Paşîn 1943, Weşanên Nûdem, Stockholm, 1998

[2] Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar, Tercüman Kaynak Eserler Dizisi I, İstanbul 1979, r. 588

[3] Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar (1074-1990), Cilt: 2, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1101, 1989, s. 516-517

[4] Şerefxanê Bedlîsî, Şerefname (Dîroka Kurdistan), Weşanên Avesta, Stenbol, 2007, r. 273-274

[5]  Izedîn Ebû Hesen Elî îbn Mihemed Îbn Esîr, El-Kamîl fî t-Tarîx (399/1008), Dar ul-Kutub el-Ilmiye, Beyrûd,1987, 8/83

[6] Ebû Ebas Ehmed îbn Mihemed îbn Ibrahîm îbn Ebû Bekir îbn Xelikan, Wefeyat ul-E´yan we Enbau Ebna iz-Zeman, Dar ul-Kutub el-´Ilmiye, Beyrûd, 1998, 2/401, h. 300.

[7] Ebdurehman îbn Mihemed îbn Xeldûn, Kitab ul-´Iber we Dîwan ul-Mubteda we l-Xeber/Tarîxa Ibn Xeldûn, Dar ibn Hezem, Beyrût, 2003, 2/1643-1646.

[8] Kemaledîn Îbn Cerade, Zîbdet ul- Heleb, bn. 1/204

[9] Xeyredîn Zîrîklî, el-E’lam Qamûsu Teracim, Dar ul’Ilmi li l-Melayîn, Beyrûd, 1998, çapa 13, 3/96

[10] İslâm Ansiklopedisi, cilt: 8, MEB Yayınları (Eskişehir Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 1997), r. 360

[11] Clifford Edmund Bosworth, Doğuşundan Günümüze İslam Devletleri Tarihi (Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronoloji ve Soy Kütüğü El Kitabı), Türkçeye Çeviren: Hande Canlı, (Arşîva Lûtfî Baksî)

[12] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên, r. 272

[13] Ebdullah Memê Mehmed (Hoko) Xanî Varlî, Dîroka Dugelên Kurdan, Derpêç 1, Weşan û Lêkolîna Sîpan, İstanbul, 1997, r. 323

[14] Roportaj,  Îbê Elî Keya (93 serre), dewa Şêxmedan,10.03.2018

[15] Muhammed Emin Zeki Beg, Kürdler ve Kürdistan Tarihi, Nûbihar Yayınları, Dördüncü baskı, Îstenbol, r. 702

[16] Feyzullah Demirtaş, Mirdasi Hükümdarları (Palu-Eğil Hükümetleri ve Çermik Beyliği ile Hakkâri Hükümdarları (İrsin Beyliği) Tarihi, Cross Basın ve Yayıncılık, 3. Baskı, Nîsan 2015, r. 59

[17] Baba Merdûxê Rûhanî, Ji Tarîx-î Meşahir-î Kurd, Guftar-î Hivdehem: Hikûmeta Mirdasî, Wergera M. Emîn Narozî, sirûş, Tehran, 1371, 2/115-122.

[18] Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, Tercüman Kaynak Eserler Dizisi I, İstanbul 1979, r. 311

[19] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên,r. 272-73

[20] Ebdullah Memê Mehmed (Hoko) Xanî Varlî, Çimeyo verên,r. 324

[21] Ebdullah Memê Mehmed (Hoko) Xanî Varlî, Çimeyo verên,r. 326-327

[22] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên, r. 274

[23] Ebdullah Memê Mehmed (Hoko) Xanî Varlî, Çimeyo verên, r. 327

[24] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên, r. 274

[25] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên, r. 276, 277, 278

[26]  Feyzullah Demirtaş, Çimeyo verên, r. 10

[27] Botan Amedî, Kürdler ve Kurdistan(Kurd û Kurdîstan), Firat-Dicle Yayınları, 1991

[28]  Şevket Beysanoğlu, Anıtlar ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Akkoyunlular’dan Cumhuriyete Kadar), Cilt: 2, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2003, r. 629

[29] Şerefxanê Bedlîsî, Çimeyo verên, r. 279

[30] Nusret Aydın, Çimeyo verên, r. 378

[31] Nusret Aydın, Çimeyo verên,r. 387