Baş e, ezê hemûyî wergerînime Soranî:

بەپێی ماددەی یەکەمی پەیڕەوی پارتی خۆیبوون، "لە ڕۆژی پێنجەمی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)ی ساڵی ١٩٢٧، بە بڕیاری یەکەمین کۆنگرەی کورد، کۆمەڵەیەکی نەتەوەیی کوردی بە ناوی خۆیبوون دامەزرا." کۆنگرەکە بە سەرۆکایەتی دکتۆر شوکری محەمەد بەگ لە ٥ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٧ کۆبووەوە و بڕیاری دامەزراندنی ڕێکخراوێکی سیاسی نوێی بە ناوی خۆیبوون دا. لە بڵاوکراوەیەکی خۆیبوون کە لەلایەن سورەیا بەدرخانەوە نووسرابوو، ئاماژە بەوە کراوە کە خۆیبوون لە ٢٨ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٧ ڕاگەیەندرا.

بەپێی بەڵگەنامە دیپلۆماسییەکانی فەرەنسا، ئەمانە بەشداری کۆنگرەی دامەزراندن لە بحەمدوونی بەیروت بوون: جەلادەت عالی بەدرخان، خەلیل ڕەحمی بەدرخان، مەمدوح سەلیم، شاهین کوڕی مستەفا لە هۆزی بەرازی، مەهدی (برای شێخ سەعید)، فەهمی (خەڵکی لیجە)، عەبدولکەریمی سەرباز لە سلێمانی، حاجۆ لە جیاتی عەلی ڕەزا بەگ، ئەمین ئەفەندی لە هۆزی ڕەمان، فەقێ عەبدوڵڵا، موڵازم خورشید و تەوفیق جەمیلی مێردینی. لە هەڵبژاردنەکاندا جەلادەت بەدرخان، مستەفا شاهین، عەبدولکەریم و مەمدوح سەلیم بۆ بەڕێوەبردن هەڵبژێردران.

ئەحمەد عەبدولڕەحمان ئاغا کە دەڵێت یەکێک بووە لە بەشداربووانی کۆنگرە، لە چاوپێکەوتنێکی بڵاوکراوەدا ناوی پازدە بەشداربووی کۆنگرەکەی بەم شێوەیە ڕیزکردووە: "١- جەلادەت بەدرخان بەگ، ٢- عەلی ڕەزای کوڕی شێخ سەعید، ٣- مەمدوح سەلیمی وانی، ٤- دکتۆر شوکری محەمەد، ٥- فەهمی بەگ (کاتبی شێخ سەعید)، ٦- کامیل ئەفەندی (موڵازم لە عێراق) ٧- عەبدولکەریم ئەفەندی (موڵازم لە عێراق)، ٨- تەوفیق ئەفەندی (موڵازم لە تورکیا)، ٩- حاجۆ ئاغا (سەرۆکی هۆزی هەڤێرکان)، ١٠- ئەمین ئەحمەد (سەرۆکی هۆزی ڕەمان)، ١١- بەدرەدین (سەرۆکی هۆزی هەبیزبینی)، ١٢- بۆزان بەگ، ١٣- مستەفا شاهین (هەردووکیان سەرۆکی هۆزی بەرازان)، ١٤- ئەحمەد عەبدولڕەحمان ئاغا (کوڕی شاهین ئاغا)، ١٥- عەبدوڵڵا جزراوی." لە ڕاپۆرتێکی هەواڵگری بەریتانی بە بەرواری ٣٠.٠٨.١٩٢٨، ناوی ئەندامە چالاکەکانی خۆیبوون بەم شێوەیە ڕیزکراوە: مەولانزادە ڕیفعەت، عەلی عیلمی، مەمدوح سەلیم، جەلادەت بەدرخان، حاجۆ ئاغا، ئەمین پەریخان، مستەفا بەرازی، د. شوکری سەکبان، جەمیل بەگ بابان، خەلیل ڕەحمی بەدرخان بەگ، عەونی بەدرخان بەگ.

لە ماددەی دووەمی پەیڕەوی ساڵی ١٩٢٨ی خۆیبوون بە ناوی "نیزامنامەی گشتی و پەیامی نەتەوەیی" کە لەلایەن کۆنگرەی نەتەوەیی کوردەوە بڵاوکرایەوە، ئامانجی ڕێکخراوەکە بەم شێوەیە ڕوونکراوەتەوە: "ئامانجی کۆمەڵە، ڕزگارکردنی کوردستان و کوردە لە ژێر نیری تورکیا و دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆیە لە نێو سنوورە سروشتی و نەتەوەییەکانیدا." لە سەرچاوە جیاوازەکاندا باس لەوە کراوە کە جەلادەت بەدرخان وەک یەکەم سکرتێری گشتی ڕێکخراوەکە هەڵبژێردراوە. پاش نزیکەی دوو ساڵ و نیو، مەمدوح سەلیم بۆ سکرتێری گشتی ڕێکخراوەکە هەڵبژێردرا. تا دوو ساڵ دوای دامەزراندن، ناوەندی خۆیبوون لە شاری حەلەب بوو. لە ڕۆژنامەی "وەقیت"ی ١٠ی تەمموزی ١٩٣٠دا هاتووە کە "سکرتێری گشتی خۆیبوون کوردێکە بە ناوی مەمدوح سەلیم کە دوو ساڵ لەمەوبەر لەلایەن فەرەنسییەکانەوە کراوە بە مامۆستا لە قوتابخانەی ئەنتاکیا. مەمدوح سەلیم لە ڕۆژانی کۆبوونەوەدا دەچێتە حەلەب و بەشداری کۆبوونەوەکان دەکات." کۆمەڵەی خۆیبوون بۆ سەربەخۆیی کوردستان دامەزرێنراوە.

خۆیبوون ڕێکخراوێکی یەکدەست نەبوو، بە یەکگرتنی چەند گرووپێکی کورد پێکهاتبوو. لە نێو پارتەکەدا دوو ئاراستەی سیاسی هەبوو: سەرۆک هۆزەکان کە زیاتر ڕاهاتبوون لەسەر بەکارهێنانی چەک لە خەباتی سیاسی و گرووپی ڕۆشنبیران کە نزیکتر بوون لە چەمکی پارت بە مانا ڕۆژئاواییەکەی. ئەم دوو ئاراستەیە هاوکات لە نێو ڕێکخراوەکەدا لە ململانێدا بوون.

بەهۆی ئەوەی خۆیبوون لە ناوچەیەکی ژێر چاودێری فەرەنسا دامەزرا و ناوەندەکەی لە سوریا بوو، پێموایە هەڵوێستی فەرەنسا وەک هێزی ماندات بەرامبەر بە ڕێکخراوەکە بۆ هەموو کەسێک جێی سەرنجە. لە ڕاپۆرتێکی بێ بەرواری یەکەکانی هەواڵگری فەرەنسا لە ناوچەکەدا کە پێشکەشی ناوەند کراوە، هەڵوێستی هێزی ماندات بە ڕوونی دەرخراوە. "لەبەر ئەوەی دەبێت هێزی ماندات پابەند بێت بەو ڕێککەوتننامانەی واژۆی کردوون سەبارەت بە ئاسایش لەم ناوچانەدا، پێمان ڕاگەیاندن کە بە هیچ شێوەیەک ڕێگە نادرێت بە هیچ سەرپێچییەک لە سنوورەکاندا. بەڵام چالاکییەکانیان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیری لە نێو هاونیشتمانییەکانیاندا بێگومان لەلایەن فەرەنساوە بە گەورەترین ڕێزەوە چاودێری دەکرێت. هەڵوێستی کۆمیسیۆنی باڵا بەرامبەر بە خۆیبوون هەر ئەمەیە. لە هەمان کاتدا ئاگاداری گرنگی دانوستانەکانی نێوان فەرەنسا و تورکیایە و نابێت سەرکەوتنی گفتوگۆکان لەبەر چەند نەزانییەکی کوردەکان بخرێتە مەترسییەوە… کۆمیسیۆنی باڵا، بەپێی پێداویستییەکانی پەیوەندییەکانمان لەگەڵ تورکیا و ئەرکەکانی دراوسێیەتی دڵسۆزانەمان، بەردەوام دەبێت لە چاودێریکردنی چالاکی کوردەکان."

خۆیبوون هەر لەگەڵ دامەزراندنیدا، وەک درێژەی ڕاپەڕینی نەتەوەیی کوردی ١٩٢٥، ئیحسان نوری کە یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی خۆیبوون، ناردە ئاگری بۆ سەرکردایەتیکردنی جەنگاوەرە کوردەکان کە لە ناوچەی چیای ئاگری کۆببوونەوە و وەرگرتنی سەرکردایەتی سیاسی-سەربازی بزووتنەوەکە. بۆ ڕاکێشانی سەرنجی ڕای گشتی جیهانی بۆ بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد، بە هەموو هۆیەکەوە چالاکییەکانی پڕوپاگەندەی چڕکردەوە و نامەی نارد بۆ نوێنەرایەتی دەوڵەتە بیانییەکان لە ناوچەکە داوای پشتگیری لێکردن. لە ژێر سەرکردایەتی ئیحسان نوری پاشا، جەنگاوەرانی کورد لە ئاگری سەرکەوتنی گرنگیان بەدەستهێنا، لە ناوچە ڕزگارکراوەکاندا حکومەتێکی کوردی دامەزرا و ئاڵای کوردستان هەڵکرا. لە سەرچاوە جیاوازەکاندا باس لەم کەسانە کراوە وەک ئەندامانی دامودەزگای حکومەتی کوردی و بەڕێوەبەرەکانی: بیرۆیێ حەسکێ تێلی (والی ناوچەی بەڕێوەبردنی کوردی)، ئیحسان نوری پاشا (فەرماندەی گشتی هێزەکان.

ی کورد)، تەیمور ئاغای شەمیکانی (فەرماندەی ژاندارمە)، فەرزەندە (فەرماندەی بەرەی ڕۆژئاوا و باشوور)، شێخ عەبدولقادر (فەرماندەی بەرەی ڕۆژهەڵات)، شێخ تاهیر (سەرۆکی ڕێکخستنی دەرەوە و بەڕێوەبەری دائیرەی باج)، شێخ عەبدولوەهاب (وەزیری ناوخۆ)، شێخ ڕەسوڵ (فەرماندەی ناوچەی زێڵان و ئەرجیش). بەڵام بەهۆی هەوڵەکانی یەکێتی سۆڤیەت، لە نیوەی دووەمی ١٩٣٠ـەوە، بەهۆی هێرشی هاوبەشی تورکیا و ئێران، ناچار بوون پاشەکشە بکەن و بەپێی ڕێککەوتنێک بچنە ئێران. بەپێی ئەو زانیارییانەی لە خزمەکانییەوە وەرمگرتووە، ئیحسان نوری، پێش ئەوەی بچێتە ئێران، سەردانی ماڵی ئامۆزای سالح دەکات لە بدلیس و ٢-٣ ڕۆژ لەوێ دەمێنێتەوە پێش ئەوەی بچێتە ئێران. لەم قۆناغە بەدواوە نازانین پەیوەندی لەگەڵ ڕێکخراوەکە تا چ ڕادەیەک بووە.

ئیحسان نوری کە وەک فەرماندەی خەباتی نەتەوەیی کورد لە ناوچەی ئاگری دەرکەوت، یەکێک بوو لە دامەزرێنەران و ناودارترین کەسایەتییەکانی خۆیبوون. لە ئەکادیمیای سەربازی لە ئیستەنبوڵ خوێندبووی و پاشان لە سوپای عوسمانی خزمەتی کردبوو. لە ڕێکخراوە کوردییەکانی وەک کۆمەڵەی تەعالی کوردستان، کۆمەڵەی سەربەخۆیی و ڕزگاری کوردستان و پارتی خۆیبوون بەشداری کردبوو. کاتێک ئەندامی ئازادی بوو، لەگەڵ کۆمەڵێک هاوڕێی لە بەیتولشەباب ڕاپەڕینێکیان دەستپێکرد و دواتر هەڵاتنە عێراق و لەوێ بەشداری کارەکانی دامەزراندنی خۆیبوون کرد. گرنگی سەرەکی ئیحسان نوری لەم پرۆسەیەدا ئەوە بوو کە لەلایەن خۆیبوونەوە بە نازناوی "فەرماندەی گشتی" ڕاسپێردرا بۆ ڕێکخستن و بەڕێوەبردنی بزووتنەوەی سەربەخۆیی نەتەوەیی کورد کە لە ئاگری بەردەوام بوو.

(درێژەی هەیە.)

[1] Rohat Alakom, Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, İstanbul, 2011, s. 28

[2] Kadri Cemil Paşa (Zinar Silopî), Doza Kurdistan (Kürt Milletinin 60 Yıllık Esaretten Kurtuluş Savaşı Hatıraları), Özge Yayınları, İkinci basım, Ankara, 1991, s. 105

[3] Rohat Alakom, Age., s. 27

[4] Sabri Ciğerli & Didier Le Saout, Fransız Diplomatik Arşivlerinde Kürtler, Kürt Milliyetçiliğinin Ortaya Çıkışı (1874-1945), Avesta Yayınları, İstanbul, 2022, s. 244

[5] Ehmedê Abdurehman Axa, Şoreşa Şêx Seîd, Çûna Me ya Iraqê, Avakirina Xoybûnê, Armanc, No: 91, Sweden, 1989, s. 4

[6] Rohat Alakom, Age., s. 32

[7] Cumhuriyet, 10 Temmuz 1930, s. 4

[8] Vakit, 8 Temmuz 1930, s. 1

[9] Sabri Ciğerli & Didier Le Saout, Fransız Diplomatik Arşivlerinde Kürtler, Kürt Milliyetçiliğinin Ortaya Çıkışı (1874-1945), Avesta Yayınları, İstanbul, 2022, s. 258