Geçmişin folklorik değerlerine sıkı sıkıya bağlı, çocukları ve doğayı çok seven unutulmuşluğun kıyısında bırakılmış bir şair, çevirmen ve tiyatrocudur Cerdoyê Esed.
Resmi adı Cerdoyê Esed Ozmanyan’dır. Ailesi Birinci Dünya Savaşı’nda yaşanan soykırım yıllarının karmaşık ve yıkıcı koşullarından kaçmayı başaran Yezidi aşireti Sipkîlerin Utiyan kabilesindendir. Bu aşiretin Osmanlı arşivlerinde Şengal bölgesinden Ağrı, Kars, Van ve Iğdır çevrelerine göç ettiklerine dair birçok kayıt bulunur.
Mehmet Hurşit Paşa 1848 tarihinde saraya sunduğu Seyahatname-i Hudut adlı kitap şeklindeki raporunda Sipkîlerden bahseder. Bu aşiretin büyük çoğunluğu 15. yüzyıldan itibaren müslümanlaşmıştır.
Yezidi Sıpkiler, 1. Dünya Savaşı sırasında katliamdan kurtulan birçok Ermeni ile birlikte Ermenistan’a kaçmak zorunda kalır. Bugün Ermenistan ve Eski Sovyet ülkelerinde yaşayan Sıpkilerin büyük çoğunluğunun Yezidi kimliklerini yaşattıklarını ama Türkiye devleti sınırları içerisinde yaşayanların müslümanlaştığını görüyoruz. Sıpkiler günümüzde daha çok Kars, Iğdır, Ağrı, Erzurum ve Muş illerinde yaşamaktadırlar.
Sıpkilerin en bilinen simaları 1827 yılında vefat eden Melle Resûlê Sıpkî, Hamidiye Alayları komutanlarından Abdülmecid Bey ve oğlu (Xalis Begê Sipkî) Halis Öztürk’tür.
Halis Öztürk Kürt tarihinde renkli bir kişiliktir. Ağrı isyanına katılır, Erzurum’dan Trabzon’a götürüldüğü sırada kaçarak İran Kürdistanı’na geçer, çıkarılan af ile İran’dan geri dönerek üç dönem Demokrat Parti’den milletvekili seçilir. 27 Mayıs 1960 Darbesi’nden sonra tutuklanarak Yassıada’ya sürülüp yargılanır, 10 yıl ağır hapis cezasına çarptırılır. Halis Öztürk 24 Eylül 1977’de vefat eder.
Cerdoyê Esed’in babası, Osmanlı Devleti’nin Yezidilere uyguladığı baskı ve katliamlarından kurtulabilmek için Kars’tan Ermenistan’ın Talin nahiyesine bağlı Sabuncu Köyü’ne göç etmek zorunda kalır. Cerdo 2 Mayıs 1929 yılında bu köyde yaşama gözlerini açar.
İlk ve orta eğitimini Ermenistan’da tamamlar. Ailesi sosyal ve ekonomik nedenlerden dolayı Gürcistan’ın Tiflis şehrine göç eder. Sıcakkanlı ve çalışkan biri olan Cerdo kısa sürede çevresi tarafından çok sevilen ve sayılan biri haline gelir.
1943 yılında ilk şiirlerini yazmaya başlayan Cerdo’nun edebiyat ve tiyatroya olan merakı 1946 yılında Haçatur Abovyan Eğitim Enstitüsü’ne gitmesiyle doruk noktasına ulaşır. 1950 yılında Haçatur Abovyan Eğitim Enstitüsünü bitirir.
Hem bu enstitünün hem de Haçatur Abovyan’ın şahsı Kürtler için çok şey ifade etmekte. Bu enstitünün açılmasıyla birçok Kürt burada eğitim görür, Kürt edebiyatına ve toplumuna yıllarca hizmet eder.
Haçatur Abovyan 1809 ve 1848 yılları arasında yaşamış, Rusya’daki Kürt Çalışmaları’nın ve çağdaş Ermeni edebiyatının kurucusu olan eğitimci bir yazardır. Yezidi Kürtler, Kürt folkloru ve dili üzerine çalışmalarda bulunur. Ölmeden önce yaptığı çalışmalar, yıllar sonra meyvesini verir ve Kırım Savaşı’ndan (1853-56) sonra St. Petersburg’daki Rusya Bilimler Akademisi Kürt Çalışmaları’nın merkezi haline gelir. Rusyada 1860 yılında St. Petersburg’da Kürdoloji Enstitüsü’nün kurulmasında, 1835-1866 yılları arasında Çarlık Rusya’nın Erzurum ve İzmir konsolosu olarak görev yapmış olan Aleksandr Auguste Jaba’nın katkılarını da unutmamak gerek.
Her ne kadar Kürtlere yakın bazı kaynaklar, Haçatur Abovyan’ı ‘’1864’te Dersim’deki Ermeni-Kürt İstiklal Komitesi’nin öncülerinden’’ biri olarak gösterseler de, 1848 yılında gizemli bir şekilde ortadan kaybolan, kendisinden bir daha haber alınamayan ve sonunda öldüğü varsayılan Abovyan’ın yaşamını geçirdiği yerler, çalışmaları ve ölüm tarihi göz önüne alındığında bu pek de mümkün görünmemektedir.
Cerdoyê Esed sadece şair değildir. Tiyatroya duyduğu sevgi ve merak onu tiyatro çalışmalarına da itmiştir. Gürcistan’da Tiflis Genç Komünistler Derneği bünyesinde oluşturulan ve yöneticiliğini Keremê Anqosî’nin yaptığı Genç Kürtlerle Çalışma Kurulu (1975) tiyatro çalışmaları yürütmek isteyen Cerdoyê Esed ve arkadaşlarına büyük desteklerde bulunur. Öyle ki Genç Kürtlerle Çalışma Kurul’unun yeri tiyatro çalışmaları için ayrılır. Cerdo, Gürcistan’daki tiyatro çalışmalarının başlaması ve gelişmesinde büyük emekler verir.
Cerdo tiyatro çalışmalarının yanısıra bir dönem Erivan Radyosu’nda ve Gürcistan Tiflis Radyosu’nun Kürtçe bölümünde de çalışır. Radyoda Kürtçe destan, efsane, masal ve Kürt dengbejleri üzerine programlar hazırlar.
Cerdo’nun Kürt’lerin zorlu yaşamını epik bir dille anlattığı ilk kitabı ‘’ Şiir ve Poem’i’’ 1959 yılında Erivan’da yayınlanır. 1966 yılında şiir kitabı ‘’ Ser Riya Emir – Ömrün Yollarında’’ Erivan’da okuyucuyla buluşur.
Diğer dillerden yapılan çevirilerin Kürt Edebiyatını geliştireceğine inanan Cerdo, bazı yabancı eserleri Kürt gençleri için Kürtçe’ye kazandırır. Bu amaçla 1971 yılında Ermeni şair Hovhannes Şiraz’ın İncil (Bîblîyakan) adlı eserini Ermenice’den Kürtçe’ye çevirir ve Erivan’da yayınlar.
Hovhannes Şiraz Sovyet Ermenistan halkı tarafından çok sevilen, bütün ömrü boyunca yozlaşmış Sovyet liderliğine karşı savaşmış, düzen karşıtı olarak bilinen, kırktan fazla eseri yayınlanmış, eserleri farklı dillere çevrilmiş 1914 ve 1984 yılları arasında yaşamış muhalif Ermeni şair ve yazardır.
Cerdo’nun 1974 yılında öykü ve şiirlerinden oluşan Kürtçe yazılan Sewta Dil – Yüreğin Sedası kitabı yayınlanır. Yine aynı sene birçok yerde yayınlanan destan ve efsanelerden oluşan yazıları Bilûr – Kaval adıyla Ermenice olarak Erivan’da yayınlanır.
1978 yılında Gürcüce yayınlanan Evd Ez Ji Te Bawer Dikim – Sana İnanıyorum İnsan kitabı okuyucudan büyük ilgi görür.
2005 yılında Gürcistan’da Kürtçe yayın yapan Radyo Ronkayi’nın çalışanları ve bilhassa Bellê Caso’nun çaba ve destekleriyle, Cerdo’nun Qelîbotkêt Kurdî – Kürtçe Fabıllar kitabı yayınlanır.
Gürcü edebiyat dilinin yaratıcısı olarak görülen 12. yüzyıl şairlerinden Şota Rustaveli’nin 1.587 dörtlükten oluşan eseri Wergirê Postê Piling – Kaplan Postlu Şövalye’yi Kürtçe’ye çevirir. Bu eser Cerdo’nun ölümünden sonra 2007 yılında Tiflis Kafkas Evi ve Keremê Anqosî’nin çabalarıyla Kafkas yayınevi tarafından yayınlanarak okuyucuyla buluşur.
Sovyet Yazarlar Birliği üyesi olan Cerdoyê Esed 26 Eylül 1993 yılında Tiflis’de yaşamını yitirir. Şiirleri Ermenice, Gürcüce, Azerice, Rusça, Kürtçe gazete ve dergilerde yayınlanır, Kürtçe yayın yapan Erivan ve Tiflis Radyoları’nda okunur.
Ömrü edebiyat ve sanat ile dolu dolu geçen, şiire, tiyatroya, üretmeye, yazmaya aşık, çalışkan ve fedakar bir kişiliği sahip olan Cerdo, Kürtler tarafından hak ettiği değeri bulamadan aramızdan ayrıldı.
KAYNAKLAR:
1-Avyarov, Osmanlı – Rus ve İran Savaşlar’ında Kürtler 1801 – 1900.
2-Mehmed Hurşid Paşa, Seyahatname-i Hudut.
3-M.S. Lazarev, Kürdistan ve Kürt Sorunu.
4-Halfin, 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerine Mücadeleler, Ankara: Komal Yayınevi.
5-Bilal Şimşir, Kürtçülük 1787-1923, Ankara: Bilgi Yayınevi.
6-Erol Sever, Yezidilik ve Yezidilerin kökeni.
7-Sabiha Bânu Yalkut, Melek Tavus’un halkı: Yezidiler.
8-Kemal Süphandağ, Hamidiye Alayları Ağrı Kürt Direnişi Ve Zilan Katliamı.
9-Janet Klein, Hamidiye Alayları.
10-Abov, G.A. (1948). Khachatur Abovian: Life and work (in Russian).
11-Khachaturian, Lisa, İmparatorluk Rusya’sında Ulus Yetiştirmek: Periyodik Basın ve Modern Ermeni Kimliğinin Oluşumu.
12-Abdülmelik Fırat, Fırat Mahzun Akar.
13-Samet Ağaolğlu, Marmara’da Bir Ada, Baha Matbaası.
14- Shant Norashkharian, Hovhannes Şiraz.
15-Rouben Mélik, trad. Jacques Gaucheron, La poésie arménienne : anthologie des origines à nos jours, Les Éditeurs français réunis.
16-Shota Rustaveli, Encyclopædia Britannica.
17-Firida Hecî Cewarî, Bîranînên Min.
18-Qanadê Kurdo (1973). “A. D. Jaba û Rola Wî di Pêşdabirina Kurdzaniyê de.
19-Celîlê Celîl (1989). Avgust Jaba Kî bû?, Kurdistan Press.
20-Keremê Anqosî, Soveyet hilweşiya em jî bûn garisê ser sêlê.
21-Dr. Eskerê Boyik, Nûra Elegezê, Çend Dîdem ji edebiyata Kurdên Ermenîstanê.
22-Bella Stûrkî, Rya Teze, Helbestvanê kurdan yê jibîrkirî.
23-Rahmî Yağmur, Anf, Cerdoyê Esed.
24-Bernamegeh, Jiyana Cerdoyê Esed.
25-Rojnameya Nêrîna Nû, 2012.
26- Nezîf Mayî , Hêviya Welat, Geryanek di nav Sovyeta Berê De.