Verê ke ma behsê mewlûdê dimilî bikê, gerek bi kilma der ma behsê mana û peyda bîyayişê ey bikê. Kelîma “mewlûd/wemlîd” bi eslê xo erebî ya û kokê vateyê “ve-le-de/weled” ra peyda bîya û mana zayiş û cayê bîyayişî dana. Tarîxê peydabîyayişê mewlûd û merasîmê ey sero fikrê ciya ciyayê bibê zî, eyro roj cemeatê misilmana mîyan de metnê mewlûdan, bîyayişê Hz. Mihemedî(s.a.w) sero yê. Yanî ayê eserê ke medh û senayê bîyayiş û heyatê Hz. Mihemedî bikê, ênan ra vajyeno Mewlûd. Labelê “tarîx de verê îslamiyet ra hetanê eyro sazkerdişê enê bêj merasîman, ekserî têkildarê cayê ke wesfê ênan(înan) ê qutsiyetî esto yo.”[1] Enê bêj metn û merasîmî, sewbî ewlîyayan sero zî ameyê vatiş û sazkerdiş. Bîlhesa “dorûnorê tarîqatandê derwêşan de, hetê mewlûdê pêxemberî de, qandê mewlûdê viraştoxê tarîqatî zî raxbetêko xûsusî esto.”[2]
Eslê xo de dîn de mewlûd çinyo, labelê nîsbetêko vêşî yê alemê îslamî mîyan de wendiş û merasîmê mewlûdan êdî bîyê yew bêjê adet û îbadetî. Mewlûd, alemê îslamî mîyan de raya verêne wextê Fatimîyanê Misirî û Saray de ameyo tertîbkerdiş û wendiş. Ay wextan mewlûd Saray de ameynê wendiş û seba merasîma mewlûdî, tena erkanê dewlete kom bînê. Tira(cira) dime merasîmê enê bêj kombîyayişan Mekke de zî virazyenê û peyderpey Medîne de zî enê bêj kombîyayişên vela benê. Ey ra dime zî, êdî heme cayê cografya alemê îslamî de kombîyayişê seba mewlûdî beno adet û kultir û eno kulturê îslamî hetanî ewro ameyo.
Awayêko standartê kombîyayişê mewlûdî çinyo, her ca û her milete goreyê kulturdê xo kombîyayişê mewlûdî sazkenê. Heze ke ma sere de zî dîyar kerd, merasîmê mewlûdî vernî de seba bîyayişê pêxemberî, sarayan de ameyê sazkerdiş, tira pey camîyan de û ey ra pey zî keye û cayandê ciyayan de ameyê wendiş û sazkerdiş.
Wexto ke ma zey yew bêjê edebî bala xo bidê mewlûdî, metn û merasîmê Mewlûdî hemin cematandê misilmanan de çinyo û nîno wendiş. “Mîsal, Edebiyatê ereb, kurd û tirkan de bêj bi bêj mewlûdî estî labelê edebiyatê farisan da eno bêj eser û merasîmî çinîyê.”[3]
Ewro roj mewlûd, êdî zey yew parçeyê kulturê îslamî û yew bêjê edebîyato klasîk ê dînî, kultirê mileta kurdan mîyan de cayê xo girewto. Eger ma materyalanê Peter Lercî nêhesibnê û sewbî materyalî zî bindê kewarî û kadînan ra nêvejî, goreyê zanayişêya ma ya ewroyêne, çime û materyalê nûste yê tewr verên ê dimilî(zazakî) mewlûdî yê. Mewlûdo tewr verên o kurdî, mewlûdê Mela Ehmedê Bateyî yo û bi lehçeya kurmancî ameyo nûstiş. Goreyê vatişdê M. Emîn Zekî Begî, M. Ehmedê Bateyî, serra 1417 de ameyo dinya û 1495 de zî dinya xo bedilnaya. Mewlûdê Bateyî, raya verêne 1903 de, hetê A. Von Lecoqî ra Berlîn de yeno çapkerdiş û tira(cira) pey zî Ehmed Ramîz o Liceyij, serra 1906 de Misir de dano çapkerdiş. Serra 1987 de zî hetê weşanxaneya Roja Nû ra, Stocholm de yeno çapkerdiş.[4] Mewlûdo tewr verên o dimilî(zazakî) zî, hetê Mela Ehmedê Xasî ra ameyo nûstiş û serra 1899 de Çapxaneya Lîtografya Diyarbekir de ameyo çapkerdiş.
Mewlûd, hem bi lehça kurmancî hem zî bi lehça dimilî medresan de zey yew klasîkê dînî yeno wendiş. Cemeatê kurdan mîyan de zî mewlûd bîyo parçeyêko kultirê dînî yê îslamî û zey yew îbadetî ameyo qebûlkerdiş. Esasê metna mewlûdî bîyayişê Hz. Mihemedî bo zî, ewro roj kurdan mîyan mewlûd, tena seba rojê bîyayişê pêxemberî nêwanyeno. Kurdî seba gelek çîyan mewlûd danê wendiş: qandê îbadetî rê, xo ra dûr kerdişê yew xirabeye, xêr û xêratî, bi ca ameyîşê waztiş û waadkerdişê çîyêk û sw.. Heta ma eşkenê vajê ke zemanî mîyan de mewlûdwendoxî peyda bîyê û yew pîyaseyê ey ê ticarî zî virzyawo.
Ena kilmevateya destbidekerişî ra pey, ez wazena zey nimûna teniya bahsê nûstişê tayê mewlûdanê zazakî bika. Mewzûyê enê nûstişî, çehar mewlûdê lehça dimilî(zazakî) yê:
1- Mewlûdê(Mewlîdê) Mela Ehmedê Xasî(1867-1951):
Seydayê Xasî, serra 1867-68î de, dewa Hêzanî ya girêdayeyê Lice de ameyo dinya û 18ê sibata 1951 de zî dinya xo bedilnaya.[5] Mewlûdê dimilî(kirdkî)yê Seydayê Xasî, goreyê agadarîya ewroyêne, nûstişê kombîyayeyê Peter Lerchî ra dime, tekstê sereke ya nûstişê lehçeya dimilî(zazakî) yo. Mewlîdê Xasî, serra 1899î de şeharê Dîyarbekir û çapxaneyê Lîtografya de bi alfabeya erebî ameyo çapkerdiş. Eno nûsxeyo verên, qandê çapkerdişandê bînan zî bîyo esas. Mihanî, Mewlûdê Ehmedê Xasî, herfandê erebî ra açarneno herfandê latînî ser û serra 1994î de hetê weşanxana Firatî ra newera yeno çapkerdiş. Mewlûdê dimilî(kirdkî )yê Xasî, 16 qismî û 756 rêzî yo, zey mewlûdanê bînan her rêza ey bi 11 hece ya ameyê pê û xo mîyan de ahenga qafîya ênan esta.
Yewna nûsxeyê Mewlûdê Ehmedê Xasî, Mela Mihemedê Kavarî herfandê erebî ra açarnayo herfandê latînî ser û serra 2005î de dayo çepkerdiş. Kavarî, seba sipasî û wayîrê kerdişêya şopa Seydayê Xasî vano:
“Se selam û endek sipas Xasî wa to rî bibî
Bi zuwanî zazakî to nûştu Mewlûdî Nebî
Kerdu hişyar gelî zaza to nî zorû- nî fedî
Cîsmî to kerdo vinî ma ruhî to mewlûd de dî.
….
….
Aynê ko nûştî(û) verdê marî tayke eserî
Lazimo ma eseran bipawê qeydê verî.”[6]
Bêguman nûstişê dimilî(zazakî) yê Seydayê Xasî, tena Mewlûdê Nebî nîyo, “ey bi ziwanê tirkî, erebî û kurdî(kurmancî) şiîrî zî nûştî.”[7] Û qorî vatişan gore sewbîna çî zî nûştî, labelê ewro aynan ra çîdêk ma deste çinî yo. Mewlûdê Xasî wina dest bide keno:
“Ez bi bîsmîllahî îbtida kena,
Raziqê ‘aman û xasan pîya kena.
Rebî, hemd û şukurî ancax tor ê bê,
Kîbr û medh û fexr pêro tor ê bê.
Çende rey bê ma sewa bê hemdê ma,
La belê nêrê hîsaban çendê ma.
Hemd û şukrê to eda qet nêbenê,
Ma sera Rebbî, ti zanê vînenê.
Halê mîskîn û feqîr û naqisan,
Rûreş û zer sîyahê zey hesan.
…..”[8]
2- Mewlûdê(Mewlîdê) Usman Efendîyê Babijî(1853-1929):
Yew Mewlîdo bîn zî, yê muftîyê Sorege Mela Umsan Efendîyê Babijî yo. Eno Mewlûd zî, vatedê Mela Nezîrî gore “panc serrî verê îlankerdişê Meşrûtiyetî, yanî serra 1319(1901) de ameyo nûstiş”.[9] Etiya de Meşrutiyeto ke bahsê ey beno, Meşrutiyeto 2in o û 28ê Temmuza serra 1908î de ameyo îlankerdiş. Wexta ke ma tarîxê 1908î esas bigîrê, vateyê M. Nezîrî gore ke vano “eno mewlûd panc serrî verê îlankerdişê Meşrutiyetî ameyo nûstiş”, ke teqabûlê 1903 keno. Yanî serra 1901 a ke Hawar de ameya nûstiş xeleta.
Celadet Bedrixan vano, “rewna yo ke zerra mi waştênê ez biney bi zarê dumilî ra eleqeder biba… Metnê Mewlûdê Umsan Efendîyê Babijî mi hete est bî, labelê çend pelî kemî bî û tayê cayan de zî nêameynê wendiş… Mi waştênê yewî bivîna ko dimilî hewl bizano”[10] Leqacêbiyayiş û pêsinasnayişê Mela Nezîr û Celadet Bedirxanî, rayîrê çapkerdiş û vilakerdişê no Mewlûdê Usman Efendî akeno. C. Bedirxan, bi manekerdiş û vatedê Mela Mihemd Nezîrî gore, Mewlûdê Osman Efendî bi herfandê erebî û latîn reyde newe ra nûseno û serra 1933 de zî, Şam de dano çapkerdiş û vilakerdiş. Yanî navbeyna nûstiş û vilakerdişê Mewlûdê Umsan Efendîyê Babijî de 29 serrî vêrenê.
Qismêk Mewlûdê Usman Efendîyê Babijî:
“Bi namê wahîrê no erd û azmên
Ki ma dest kerd bi no girwe rengîn
Şima hemdê xu Ellayî rê biyarîn
Şew û roj qapîdê ey di biqarîn
Pêxemberî rê selewatî biwanîn
Tim û tim derdê cê ver di binalîn
Misalê na dinê zanî ti merdim
Ti citêrênî, girwey to jî toxim
Ke to zanan ki no dinya senîn o
Bizanê a dinê cayê cû nîyo.”[11]
3-Mewlûdê Mela Mehemed Elî Hunî(1930-…):
Mehmed Elî Hunî, serra 1930 de dewa Hun(Win) a qeza Palî de ameyo dinya. Vatedê eyî gore, wendena xo ya medresa û îlmê xo Diyarbekir, Batman, Silîvan, Sêrt, mardîn û Cizîra Botan de temam kerdo. Tira pey dest bi melayeya fexrî kerda.
Nûstiş û eserandê yê ra dîyar beno ke Mela Mehmed Elî, serra 1969 ra ena heta nûseno û semedê zazakî(kirdkî) nûstişê xo bi enê vateyê îzah keno: “Tirkî werzênî tirkî şîîrûn vûnî, erebî wirzênî erebkî vûnî. Qey zûnî ma ra ûna(wina) çow nêvecêyo?”[12] Rojgaro ke yê dest bi nûstişî kerdo heta ewro 40 serran ra vêşêr wext vêrato û peynîya enê wextê derg û keda erjiyaya de bi ziwanêko pak tayê eserê erjiyayê zî vejiyayê meydan. Memet Uzun vano: “Ziwanî Mela Mehmed Efendî zaf pak o. Pêroyê nûşteyan bi terzo nezm a nûsîyo. Qafîye, wezn, teşbîh, cînas, sembolî û sewbîna îfadeyanî edebîyan de hunerî nûştoxî xurt û. Bi xo zî hakimê ziwanê zazakî yo.”[13]
Eserê Mela Mehmed Elî:
1-Qesîdey: a) Qesîdeya Zerra Hayay(40 beytî ya), b) Qesîdeya Tewhîd (33 beytî ya), c) Qesîdeya Qebir/Ezabî Qebra Xuerî(20 beytî ya), d) Qesîdeya Seîdî Nûrsî(Na qesîda 1969 de ameya nûstiş û 20 beytî ya), e) Weqayê Kerbela(Na qesîda Serra 1971 de nûsyaya û 20 beytî ya), f) Qesîdey Pêxemberî (na qesîda zî 1972 nûsyaya û 20 beytî ya).
2- Mewlûd(Mewlîd): serra 1971 de ameyo nûstiş, panc qismî yo û pêro pêsero 266 beytîyê.
3- Hekeyeta Yûsif û Zelîxa: Na hekeyete serra 1982 de ameya nûstiş û 152 beytî ya.
4- Hîkmet û Edebîyat: No qisim zî xoser o û serra 1971 de ameyo neşirkerdiş.
5- Xezay Uhudî: Nê nûstişê yê zî çehar qismî yo, nabeynê serrandê 1972-76 de ameyê nûstiş û pêro pêsero 153 beytî.[14]
Mewlûdê Mela Mehemed Elî Hunî wina dest bide keno:
“Namey Homay vaj hê verî, pey namey Homay ak berî
Xebêr mewlîd weş xeber î, biwan mewlîd pêyxemberî
Pêyxember zaf aşiq resnaw’, yi qelbî aşiqan veşnaw’
Mewlîd pêyxemberî beşnaw, biwan mewlîd peyxemberî
Peyxember pîl peyxember û, ha peyxemberûn ra ver û
Şeref yi zî hemîn ser û, biwan mewlîd peyxemberî
Wi yew sayê sêr tebsî yo, beyîş peyxember ebsî’ yo
Ameyîş yi peynesî(peyên) yo, biwan mewlîd peyxemberî.
Ameyîş yi yew rehmet o, mewlîd yi di çîn zehmeto
Homay ma berû cenneto, biwan mewlîd peyxemberî ”[15]
4- M. Kamil Puexî(1938- …):
Mela Kamil, dewa Puexî ya Çewlîg ra wo û serra 1938î de ameyo dinya. Mela Kamilî wendişê xo yê medresa pêdima Çewlîg, Mardîn û Diyarbekir de wendo. Vernî de dewa Mîyonîn de bîyo Melayo fexrî, tira dime dewa Duwedon de 19 serrî melayê kerda û ewca ra sirgûnê Dara Hênî bîyo û ewca de zî teqawît bîyo.
Mewlûdê Mela Kamîlî, pêsero 104 beytî yo û bi wezin serra 1999 de bi herfandê erebî ya ameyo nûstiş û Merdimînî ey açarnayo herfandê latînî ser û humara 19in a kovara Vate de dayo çapkerdiş. Eserê Mela Kamîlî tenya Mewlûd nîyo, şiîrê eyê zazakî zî estî. Vatedê ey gore, ey ciwaneya xo de yanî eskerey ra pey dest bi nûstişdê şiîran kerdo. Wextê Melayêda xo de zaf rayan cematan de Dîwanê Melayê Cizîrî wendo. We bi xo sebebê açarnayîşê mewlûdî rê vano: “Bi ekseriyet în neslê peyênî wendişê herfun erebkî nêzunî. În semed ra, ma waşto ke kom ke meraq keno û wazenu kirdkî biwun, în kitabo qij ra ci rê îstifadeyêk bibo.”[16]
Mewlûdê Mela Kamil Puexî wina dest bide keno:
“Pê Allay Mewlîd Nebî xwi r’wuneno
Allah waharî canun û camîdun o
Weqta g’ Allay waşti g’ mexluq yi vînu
Pêy emrî “kun” erd û ezmun ard meydu
Allah zat û sifetun xwi d’yo ten û
Bê yi çewnê Reb nêken, nêvînenu
Sey dinya zaf çi viraşt hêy êsênî
Aşm û ruej, seyyarêy, astareyî
Çi koş ima pêy çimun xwi vînênî
Qey şima ya virazîyo hem bizunî.”[17]
Amed/ 25.01.2013
[1] Amsîklopedîya Îslamî, cild:8, r. 176
[2] Çimeyo corên, r. 176
[3] Ömer Tellioğlu, http://www.sevde.de/islam_Ans/M/M2/mevlid.htm
[4] Bew. Mele Ehmedê Bateyî, Mewlûd, weşanê Firat, 1992-Îstenbol
[5] Abdurrahman UÇAMAN, Xoceyê Xasî, kovara WAR, hejmar: 1, r. 133
[6] Mela Mihemed Kavarî, tadayişê Mewlûdî zazakî bi yaziyo newe, 2005
[7] Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, açarnayişê Mihanî, weş. Firat, 1994-Îstenbul
[8] Çimeyo corên, r. 7
[9] Celadet Alî Bedir-Xan, Hawar, hej. 23, r. 603, Weşanê Nûdem, Stocholm-1998
[10] Çimeyo corên, r. 604
[11] Celadet Alî Bedir-Xan, Hawar, hej. 23, r. 605, çapakerdişê weşanê Nûdem, Stocholm-1998
[12] Mela Mehmed Elî Hunî, Mewlid, Yûsûf û Zelîxa, Qesîdeyê Kerbela, r. 16, weşanxaneyê Vateyî, 2004- Îstenbul
[13] Çimeyo corên,
[14] Mehmet Uzun, Mela Mehmed Elî Hunî, Mewlid, Yûsûf û Zelîxa, Qesîdeyê Kerbela, r. 10-11, weşanxaneyê Vateyî, 2004-Îstenbul
[15] Mela Mehmed Elî Hunî, Mewlid, Yûsûf û Zelîxa, Qesîdeyê Kerbela, r. 34, weşanxaneyê Vateyî, 2004-Îstenbul
[16] M. Kamil Puexî, Mevlîdî Nebî, traskrîpsîyon: W. K. Merdimîn, Îstenbul-2003
[17] M. Kamil Puexî, Mevlîdî Nebî, traskrîpsîyon: W. K. Merdimîn, r. 1, Îstenbul-2003