Mesela mihacirên kurd di navbera salên Şerê Giştî yê Yekem de (PDF)
Ji berîya Şerê Giştî û ji wê şûn ve, tehcîra di nav sînorên Dewleta Osmanî de, koçberîya mecbûrî, “mubadele” yan jî koçberkirina komeyên dînî û neteweyî, hemû bi siyaset, biryar û rêxistinên legal û îlegal ên bi dewletê ve girêdayî çêbûne. Divê rol, hewldan û tevgerên rêvebir û aktorên herêmî jî di nav vê çarçoveyê de bêtin nirixandin. Lewra ji bo pêkanîna îskanê, ji alîyê hikûmet û desthilatdarîyên wê demê ve qanûn hatine çêkirin û bi hikûmetê ve girêdayî teşkîlatên nû hatine damezirandin.
“Di serê sala 1914 de bi Wezareta Daxilî ve girêdayî, Îskan-î Eşaîr û Mudurîyeta Mihaciran tête damezirandin. Di nîzamnameya vê teşkîlata bi girêdayî Wezareta Daxilî de, wezîfeyên vê mudurîyetê weha hatine nivîsandin: Lêkolîna li ser rewşa giştî û taybetî ya eşîretan û bicîkirina wan; sewq û îskan û pêkanîna îaşeya mihacirên ku ji der ve bêne; girtina tedbîrên pêdivî ji ber koçberîya ji bo derveyê welat… Ev midurîyet di 13yê Adara 1916yê de, bi navê Mudurîyeta Giştî ya Eşaîr û Mihaciran dîsa hate nûkirin û ji bo mudurîyetîya vê sazîyê jî, di 15yê Adara 1916yê de Şûkrî Kaya hate wezîfedarkirin.”[1]
Şukrî Kaya, ji sê endamên Komîteya Îcra ya Îtîhad û Terakî yek bû û vê komîteyê di tehcîra ermenan de jî roleke sereke leyiztîye. “Mudurîyeta Giştî ya Eşaîr û Mihaciran, di dema Şerê Giştî yê Cîhanê û ji wî şûn de, bi biryara hikumatê, kar û barê sewq, îskan, îaşe û hemû meseleyên mihacir û multecîyên rûm, ermen, ereb û kurd re mijûl dibûn.”[2]
Li gor dîtina Robert Kohl; “Armanca tetbîqkirina ji nû ve îskankirinê, pêkanîna hakîmîyeta li ser herêmekê ye. Ji nû ve îskankirin, wek wesîteyeke guherîn û paqijkirina nifûsê, di pêvajoya ji împeratorîyetîyê derbasbûna netewe dewletan de tête bikaranîn”[3]
Em dikarin bêjin ku wê demê polîtîkayên îskanê jî, bi biryara hikûmet û bi rêya dezgehên dewletê hatine tetbîqkirin û di rastiyê de armanc û hedefa wan polîtîkayan ev bû ku “nasnameya neteweyî ya tirk bête afirandin û li ser baqîyeya Dewleta Osmanî netewe-dewletek bête damezirandin.”[4]
Berîya Şerê Giştî yê Cîhanê dagirtina beşekî Kurdistanê ji alîyê artêşa Rûsya ve û ji wê şûn ve jî di pêvajoya çar salên Şerê Giştî yê Cîhanê de, qasî ermenan miletê kurd jî xusarek mezin dît; bi derxistina qanûna îskanê, ji war û welatê xwe hatin dûrxistin, nefîkirin û rastî sefaleteke nedîtî hatin. Sûreya Bedirxan dibêje: “Li gor wesîqeyên rêvebirîya giştî ya koçberîya derve ya Stenbolê, 700.000 kurd hatine koçberkirin.”[5] Di wan şertên ku cografyaya Kurdistanê ji alîyê Rûsya ve hatibû dagirtin û Antolya jî di bin tehdîda wan de bû, Enwer Paşa ji Celadet Bedirxan re dibêje: “Ji alîyê tirkan ve metirsîya kurdan, ji metirsîya Rûsya mezintir e.”[6] Wê demê tehcîra kurdan û encamên wê, babeteke girîng a çapemenîya hundir û derve bû. Ev rewşa hanê, di rûpelên çapemenîya kurdî ya wê demê de jî bi zelalî hatîye nivîsandin û destnîşankirin.
“Piştî tehcîra ermenan, di 16yê Gulana 1916yê de tehcîra kurdan jî dest pê kiribû. Rojekî li bajarê Xarpêtê, di dema kutabûna mektebê de li ser rêya vegerê çendek memûrên hikûmetê kom bûbûn û dipeyivîn. Dema ku ez di ber wan re derbas dibûm, ji nav gotinên wan cumleyek wisa hate guhê min “Yên ku digotin zo tune bûn, dor hatîye yên dibêjin lo.” Wê gavê hişê min serûbin bû, ez hatim malê û min ev peyv ji bavê xwe re gotin.
Ew şeva min di nav êş û ezabê de derbas bû. Roja dî ji alîkî ve ders dixebitîm û ji alîyê din ve jî ketibûm nav fikara tarîtîya rojên dahatû. Di wê hengameyê de hinek dengên dilêş min ber bi der ve birin. Min pirtûkê avêt alîyekî û bi paqijkirina rondikên çavên xwe derketim derve. Min dît ku di şoseya Pertekê de komeyê mirovan, bi awayekî nîzamî cot bi cot dimeşin. Lêbelê ji bo ku meseleyê baş fêm bikim, ber bi wan ve meşîyam. Min dît ku komeke gewre ya pêkhatî ji mirovên 50-80ê salî û zarokên taze yên 3-5 salî ber bi nehîyeyê ve têne sewqkirin. Evan mirovan ji eşîretên cur bi cur yên wekî Hezan, Demşan, Heyderan, Kurêşan û kurmancên Dêrsimê bûn. Ev hal û sefaleta wan a bi vî awayî, çend hefteyek dewam kir û piranîya wan mirin.”[7]
Serpêhatî û gotinên Celadet Bedirxan jî vê rewşa hanê dide îspatkirin;
“Dema ku ez wek zabitê îhtîyatê li Iraq, başûrê Kurdistanê, Kafqasya û ciyên din de dixebitîm, min bi nalîn û girînê, gotar û kiryarên dilşewat û pêkhatî yên derbarê tunekirina kurdan de dîtin. Ev cînayetên ku ji bo miletekî fedekar û mezlûm rewa hatibûn dîtin, ji nav eserên şexsî yên hikûmeta Îtîhadê, şaheserekî tewr mezin bûn. Walîyekî aktorê vê facîayê, ku bi hezaran mihacirên kurd di germşewata sehraya Musilê de terkî mirinê kiribû, li ser sendalîyeyê postê daîreyeke fermî bi dilşadî gotibû: “Wekî yê ermenan, me kokbireke wisa anî serê kurdan ku…”[8]
Tehcîr û îskana kurdan di belgeyên rûsî de jî weha hatîye nivîsandin:
“Di navbera salên 1915-1916yan de, ji bo îskana kurdan, fermanek ji alîyê Sultan ve hate derxistin. Li gor vê fermanê, kurd, bi qasî ku ji %10ê nifûsa tirkên wê herêmê zêdetir nebe, di rojavayê Anatolyayê û nêzîkî xeta cepheyê de hatin îskankirin. Kurdên ku ji bo van deran hatin tehcîrkirin, aqîbeta wan jî wekî ya ermenan bû. Di dema şerr de nêzîkî 700 hezar kurd bi zorê ji welatê xwe hatin koçberkirin û ji nîvî zêdetir di rêyan de mirin. Kurd jî bûn qurbanên polîtîkaya nijadkûjî ya dema Şerrî.”[9]
Ekrem Cemîl Paşa jî di bîranînên xwe de dibêje: “Ber bi dawîya Şerê Yekem ve, hikûmetê qanuna îskana mihaciran tetbîq kir. Bi tetbîqkirina vê qanunê, qetlîama ku li ser kurdan hate kirin, ji qetlîama ermenan girantir bû.”[10] Babeta kurdên koçberbûyî, rojeveke germ a CTKê û rêxistinên hevalbendên wê bû. Li ser vê yekê Memdûh Selîm Beg dibêje: “Di çaçoveya hewldanên sîyasî yên CTKê de, xebatekê tewr girîng jî, vegerandina koçberên kurd bû ku li gelek wîlayetên Anatolyayê hatibûn belavkirin.”[11] 11yê Tebaxa 1919ê di navbera Komîsyona Lêkolînan a Amerîka û gruba kurdên demokrat de, bi nûnerîya Necmeddîn Huseynî û Wekîldawe Ezîz û sernivîskarê kovara Jînê Memdûh Selîm Beg hevdîtinek çêdibe. Heyeta kurd bi tevî belge û îspatan dîyar dike ku “ji 700 hezaran zêdetir kurd bi darê zorê hatine koçberkirin. Piranîya wan li herêma bajarên Konya û Edeneyê, di nav tunebûn û birçîtîyê de ji bo cîhana însanetîyê dîmenekî dilşewat pêk dianîn û wenda dibûn.”[12] Beşîkçî jî di pirtûka xwe ya bi navê Îskana Mecbûrî ya Kurdan de dibêje: “Çawa ku di dema Şerê Giştî yê Yekemîn de jenosîda ermenan hatîye çêkirin, zêdetirî 700 hezar nifûsê kurdan jî, ji bo rojava û nava Anatolyayê hatine koçberkirin. Kurd di dema Împeratorîya Osmanî de jî berdewamî hatine koçberkirin.”[13]
Celadet Bedirxan di berdewamîya nivîsa xwe ya navborî de gotinê tîne ser rewşa koçberên Dêrsimê û her wekî ku gotinên Sabrî Suleyman temam bike dibêje:
“Kurdên ku rastî zulm û zordestîyê hatine, em karin bêjin ku ji nav wan yên darbeyên tewr fecî û xwînî girtine xelkê Dêrsimê ye. Li ser vê, belgeyên musbet jî li ber destê me hene.
Xuya dibe ku mihacirên kurdan jî wekî yê ermenan rastî zulm û zordarîyeke mezin hatine, lê mixabin alîkarîyên ku bi desteka hikûmetê ji bo mihacîrên rum û ermenan hatine kirin, ji bo mihacirên kurdan nehatine kirin.”[14]
Rêvebirên CTKê û weşanên bi wê ve girêdayî, bi hesasîyet û girîngîyeke neteweyî, bi hal û pirsgirêkên kurdên koçberkirî re eleqeder bûne û ji bo vê meseleyê gelek caran bi rayedarên hikûmetê re hevdîtin pêk anîne. Herweha problem û gazîya kurdên koçberkirî, di nav rûpelên kovara Jîn, Kurdistan û Serbestîyê de hatine ragihandin. Roja 29ê Nîsana 1919, di rojnameya Serbestî de li ser vê babetê nameya koçberek bajarê Konyayê bi navê Zekî hatîye belavkirin û têde hatîye gotin: “Li vê herêmê 6000 kurd di halekî sefîl û belengaz de ne. Ji ber vê sefaletê, malbatên kurd bûne muhtacê merhemet û alîkarîyê. Em li bendeya îcraata lezgîn a çareserîya hikûmetê ne.”[15]
Dîsa li ser hejmara mihaciran di nav rûpelên Serbestî de nûçeyeke wisa hatîye belavkirin: “Li gorî agahdarîya rojnameyên van rojan, kurdên ku ji alîyê hikûmeta berê ve hatibûn mihacirkirin, 600.000ê wan amadene ji bo vegerin welatê xwe.”[16] Memdûh Selîm Begî, di meqaleya xwe ya bi sernivîsa “Hawar!” de, rewşa pêvajoya şer û kurdên koçber weha tîne ziman:
“Di vî şerrî de hemû facîayên ku bi ser miletan ve hatine, ger bi abîdeyekî bête sembolîzekirin, ez bêşik îdda dikim ku dê jina kurd a bi wêneyê zarokê xwe yê hemêzkirî ve, bibe nîşanderê herî zindî yê vê armancê.”[17]
Di roja 30ê Nîsana 1919yê de belgeyeke girîng hatîye belavkirin ku di nav de tenê hejmar û cedwela koçberên di sancaxa Bûrdûr û Îspartayê de hatine lêkirin. Di nivîsa pêşekî ya vê belgeyê de dibêje: “Ev hejmar, ciyê bawerî û dîyardeyek aşkere ye ji bo destnîşankirina rewşa koçberên kurd.” Di berdewamiya belgeyê de cedwela koçberan weha hatîye dariştin:
“Li sencaxa Bûrdûrê:
Nifûs Qafîle Navnîşan/Cî
300 Qafîleya Abdullah Axa Ji eşrafên Wanê
190 Qafîleya Kasim Axa Ji eşrafên Wanê
220 Qafîleya Şêx Hemza Axa Ji eşrafên Wanê
130 Qafîleya Mehmed Reşîd Efendî ji xanedanên Bedlîsê
150 Qafîleya Necmeddîn Efendî Ji eşrafên Mûşê
150 Qafîleya Cafer Beg Ji eşrafên Wanê
100 Qafîleya Mustafa Efendî Ji eşrafên Wanê
270 Qafîleya Kotas Axa Ji eşrafên Wanê
120 Qafîleya Îsmaîl Axa Ji eşrafên Wanê
100 Qafîleya Ahmed Axa Ji eşrafên Wanê
100 Qafîleya Kamîl Axa Ji eşrafên Wanê
(Ji mulazimên eşîretan)
60 Qafîleya Yusuf Axa Ji eşrafên Wanê
70 Qafîleya Cindî Axa Ji eşrafên Wanê
100 Qafîleya Ahmed Axa Ji giregirên Bedlîsê
500 Malbatên bêkes û perekende
2675 (Yekûn)
Li sencaxa Îspartayê:
Nifûs Qafîle Navnîşan/Cî
475 Qafîleya Nusreddîn Efendî Ji eşrafên Bedlîsê
150 Qafîleya Ridvan Axa Ji eşrafên Erzeromê
360 Qafîleya Yusuf Axa Ji eşrafên Wanê
(yuzbaşîyê eşîretê)
130 Qafîleya Arep Axa Ji eşrafên Erzeromê
200 Qafîleya Şêx Abdurrahman Ji eşrafên Erzeromê
80 Qafîleya Mele Mehmed Efendî Ji eşrafên Mûşê
80 Qafîleya Mele Seîd Ji eşrafên Bedlîsê
120 Qafîleya Gulşen Axa Ji eşrafên Bedlîsê
270 Qafîleya Sudan Axa Ji eşrafên Bedlîsê
90 Qafîleya Yasîn Axa Ji eşrafên Wanê
110 Mele Mehmed Efendî Ji eşrafên Bedlîsê
2070 (Yekûn)”[18]
Ev reqamên li jorê, tenê reqamên koçberên du deverên piçûk in. Dema em bajar û derên din jî bînin ber çavan, hejmara koçberan û rewşa wan a pirr xerab, bêtir zelal dibe û tê tesawurkirin ku di çi halî de ne. Ji ber ku bi tevî hemû hewldan û serlêdanan, îcreateke meqamên resmî çênabe, di hejmara 5ê Gulana 1919 ya Serbestî de dîsa ev babet tête nivîsandin û dibêje: “Ji ber bêgavîyê em dîsa neşterê li vê birînê dixin û meseleyê tevdidin. Memûrê resmî yê ku di nava vê hefteyê de ji wê deverê ve hatîye, bi zimanek dilşewat behsa rewşa kurdên wê derê kir. Li gorî gotina wî, her roj bi hezaran kurd ji ber birçîtî û sefaletê dimirin.”[19] Ji bo piştgirî û hawarhatinê gelek name ji rêvebirên kovara Jîn û rojnameya Serbestî û kovara Kurdistanê re hatine rêkirin. Yek ji van nameyan jî, nemeya li ser malbata xanedanekî Hekarî ye ku roja 9ê Çirîya Paşîn a 1919yê di hejmara 8. a kovara Jînê de bûye mewzuya nivîsa Abdurehman Rehmîyê Hekarî. Di vê nameyê de dibêje: “Ji gundekî me yê 120 xaneyî tenê 10 kes li heyatê mane.” Nivîskar di berdewamîya nivîsa xwe de dibêje:
“Gelo di serûwena felaketên miletek din de xwendina tiştekê wisa mimkun e? Ez dixwazim tiştekî arz bikim: Hun tenê bazdidin hawara felaketzedeyên ku dikarin dengê xwe derxînin! Gelo hun çima pirsa wan mazluman nakin? Ku ji wan maxdurtir in û ketine ciyê tewr kûr ê bîra felaketê, nikarin dengê axîn û nalîna xwe bigehînin.”[20]
Ebdurehîm Rehmî yê Hekarî di nivîsa xwe ya bi navê “Kurd û Kurdistan” de, rexne li giregirên bertîlxwar ên Îtîhad û Terakkî û helwesta hikûmetê digire û li ser rewşa mihacirên kurd dibêje:
“Em hîn jî nalîna gelek masûmên bêçare yên li Konya, Edena, Eskîşehrê, quncikên li wir û li vir dibihîzin. Dermankirina derdê wan li alîkî bimîne, xwê li birîna wan didin. Axîn û nalîna wan nebes e, dixwazin feryad û hawara wan wek muzîkê bidin guhdarkirin. Ew pereyên ku berîkên Enwer û Talat tije kirine, ma ne caîz e ku hinekî wan bidin ji bo alîkarîya van feqîran.”[21]
Mesela îskan û koçberkirina kurdan, babeteke esasî ya wê demê û mesela hemû rêxistinên kurdan bû. Serok û rêvebirên kurdan weha bîr pê dibirin ku tirk dixwazin kurdan ji cî û warê wan dûr bixin, wan bê erd û welat bihêlin û asîmîle bikin. Ji bo ku pêşîya vê yekê bête girtin û koçberên kurd bêne vegerandin, di hundir û derva de gelek hewldanên wan çêbûne.
“Kurdên ku bi egera ewlekarîyê ji alîyê rêvebirên osmanî ve hatine tehlîyekirin, wan rêkirine Anatolya Navîn û Rojava. Li van deveran, bi qasî ku hejmara wan ji 300 kesan derbas nebe û ji %5 nifûsa wê deverê nebihure, kom bi kom hatine cudakirin û belavkirin. Her weha serokên wan jî, ji wan hatin veqetandin (M.V. Bruinessen). Bi kurtayî, polîtîkaya ji nû ve îskankirinê, wek parçeyekî projeya damezirandina netewe, bû tetbîqkirineke asîmîlasyonê.”[22]
Mesela îskan û koçberên kurd, di raport û tezkereyeke Partîya Demokrat a Kurd de, ku di 31ê Tebaxa 1919yê de ji bo hikûmeta Brîtanyayê hatîye pêşkêşkirin de weha hatîye gotin:
“Bi hezaran malbatên kurdan ji war û welatê xwe ber bi deverên cuda yên Anatolyayê ve hatine koçberkirin. Ev multecîyên perîşan bûne qurbanê birçîtî, tunekirin û asîmîlasyona tirkan. Hikûmeta Osmanî, li miqabilê dubare serdan û ricayên me bersiv nedaye û xwe bêdeng kirîye. Em bi navê însanetî û şerefa “adilbûna” îngilizan dixwazin ku hun bi qudreta xwe ya bilind alîkarîya malbatên kurd û vegera wan bikin.”[23]
Celadet Bedirxan di nivîsa xwe ya navborî de, tehcîra li ser kurdan wek polîtîkayeke plankirî ya Partîya Îtîhad û Terakkî dibîne û dibêje:
“Hikûmeta bihurî ya Îtîhad û Terakkî biryara tunekirina miletê kurd dabû; beşek ji wan kuştin û beşekî din jî bi sefalet û birçîtîyê tune kirin, çend sedhezar kurdan jî koçberê Anqera, Konya û wîlayetên dewrûberê wan kirin, li van deran gund bi gund belavkirin. Di belgeyeke veşartî ya Wezareta Daxîlî de, li ser tehcîrkirina mihacirên kurd weha hatîye gotin:
1- Mihacirên kurd wê paşve neyin vegerandin.
2- Di seha memûrîyetîya we de (ji bo memûrên pilebilind ên wê herêmê) ji bo îskana kurdan çi arazî û gund hene?
3- Divê têkilîya mihacirên kurd bi der ve re tune be.
4- Di dabeşkirina mihacirên kurdan de nuqteya herî girîng ev e, ku di ciyê îskana wan de rêjeya xaneyên kurd ji sedî deh (%10) zêdetir nebe.
Ev belgeya veşartî dide xuyakirin ku armanca vê sîyasetê tunekirina miletê kurd e.”[24]
Ji bo piştgirîya mihacirên (koçberên) kurd, hem di çapemenî û hem jî pratîkê de ji alîyê navenda Cemîyeta Tealî ya Kurdistanê û dezgehên wê ve, gelek hewldan têne kirin. Di civîneke meha Nîsana 1919yan de, biryarek girîng ji bo sêvîyên koçberên li Stenbolê tête girtin. Di vê civînê de, ji bo bicîkirina zarokên sêwî yên koçberan, biryara damezirandina sêvîxaneyek tête girtin û dest bi tesbîtkirina zarokên sêvî dikin, di encam de 500 zarok têne tesbîtkirin. Lêbelê bêyî ku li benda damezirandina sêwîxaneyê bimînin, ev zarok yek bi yek li ser malbatên kurdan têne belavkirin. Di daxuyanîya Cemîyetê de bangewazîyek ji bo xêrxwazan tête kirin û dibêje, em muteşebbûsan tebrîk dikin û dixwazin malbatên kurd tevlî vî karê xêrdar bibin.[25]
Ev hejmarên ku li jorê ji bo mihacir û koçberan hatine dîyarkirin, tenê rewşa 20-25 salên berîya damezirandina komarê dîyar dikin. Dema em koçberî û îskana dema tevgera Koçgîrî (1921), Şêx Seîd (1925), Agirî (1927- 30) û Dêrsimê (1938) jî bînin ber çavê xwe, trajedî û hejmara kurdên koçberkirî û kuştî, ne kêmî yê ermena ye. Sûreya Bedirxan dibêje: “Di navbera salên 1925-26, 1926-27, 1927-28an de zêdeyî 500 hezaran kurd, ji bo wîlayetên rojavayê Tirkiyê hatin koçberkirin.”[26] “Beşekî zêde yê koçberên kurd di rêya koçberîyê de ji ber birçîtî, serma û nexweşîyê mirin; beşekî din jî bi çek û bivirên çete û cendirmeyên tirk hatin kuştin. Beşek gelek kêm jî bi awayekî bêtaqet, lawaz û perîşanîyê vegeriyan war û welatê xwe.”[27]
Hatanî îro babeta koçberî û îskana kurdan, bi awayekî ciddî nehatîye rojevê û li ser vê yekê xebatên pêdivî yên berfireh nehatine kirin. Wekî ku muhterem Evdirehîm Efendî gotîye: “Bi berdewamî behsa tevkûjî û tehcîra ermenan dibe, lêbelê kes behsa yê kurdan nake.”[28]
Bi kurtebirî, dema em bala xwe bidin van bûyer û polîtîkayên derbareyê tehcîr û îskankirina grubên neteweyî yên di nav sînorên desthilatdarîya Împeratorîya Osmanî de, wisa xuya dibe ku piştî damezirandina komarê jî, ev polîtîkayên Îtîhad û Terakkî, ji alîyê rêvebirên komarê ve jî, her carê bi çarçoveyeke nû û berfirehkirî, ji nû ve hatine tadîlkirin û domandin. Qanûna Îskanê, ji dema sereke ya çêbûnê bigire hetanê dawîyê, gelek caran hatîye guhartin û çarçoveya wê ji nû ve hatîye berfirehkirin. Tehcîr û îskan, di politikaya demên dawî yên desthilatdarîya sîyasî ya Osmanî û Komara Tirkiyê de, bûne unsûrek girîng ê têkbirina tevgerên neteweyî û civakî ya kurd û ermenan. “Tetbîqkirina qanûna îskanê ya bi hejmara 2510an, tenê nebûye wesîleyeke têkbirina serhildanên li Kurdistanê. Hedefê sereke yê vê qanûnê, ji bo tirkan peydakirina dayikwetanek bû.”[29]
[1] 24 Mayıs 1920 Tarihli Raporuna Göre Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi ve Faaliyetleri” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayi 19, 2011, sayfa 111-181.
[2] J. b.
[3] Joost Jongerden, Türkiye’de İskân Sorunu ve Kürtler, Vate yayınları, Stenbol, 2007, r. 35
[4] Joost Jongerden, Türkiye’de İskân Sorunu ve Kürtler. Vate yayınları, Stenbol, 2007, r. 3
[5] Dr. Bletch Chirguh, Kürt Sorunu, Avesta yayınları, Stenbol, 2009, r. 50
[6] Hasan Hişyar Serdî, Görüş ve Anılarım: 1907-1985, Weşanên Med, çapa duyem, Stenbol, 1994, r. 140
[7] Sabri Süleyman, Tarihten bir sayfa [Rûpelek ji dîrokê], Kurdistan, no: 5, 3yê Nîsana 1919
[8] Celadet Alî Bedirhan, Kürdler ve ittîhad siyaseti [Kurd û sîyaseta îtîhadê], Serbestî, no: 209, 22yê Sibata 1919
[9] Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü, Yeni ve Yakın Çağda Kürt Hareketi, Jîna nû yayınları, 1991, Sweden, r. 109
[10] Ekrem Cemîl Paşa, Kurtejîyana Min, Wşanên Bîr, çapa 3., Dîyarbekir, 2007, r. 27
[11] Memdûh Selîm Begî, Kürd kulübünde bir söyleşi, wergera M. Emîn Bozarslan, Jîn, no: 21, 1ê Hezîrana 1919, Cild: V, Weşanaxan Deng, Sweden, 1988
[12] Jîn, no: 23, Cild: 5, wergera M. Emîn Bozarslan, Weşanxaneya Deng, 1985, Sweden, r. 985
[13] Îsmaîl Beşîkçî, Kürtlerin Mecbûri İskânı [Îskana Mecbûrî ya Kurdan], weşanxaneya İBV, 2013, Stenbol, r. 11
[14] Celadet Alî Bedirhan, Kürdler ve ittîhad siyaseti [Kurd û sîyaseta îtîhadê], Serbestî, no: 209, 22yê Sibata 1919
[15] Kürd Muhacirleri [Koçberên kurd], Serbestî, no: 480, 29 Nisan 1919
[16] Kürd muhacirlerinin durumu [Rewşa koçberên kurd], Serbestî, no: 496, 15yê Gulana 1919yan
[17] Memdûh Selîm Begî, Îmdad! (Hawar!), wergera M. Emîn Bozarslan, Jîn, no: 19, 22yê Gulana1919, Cild: IV, Weşanaxan Deng, Sweden, 1988
[18] Serbestî, no: 481, Kürd muhacirleri hakkında, 30 Nisan 1919
[19] Serbestî, Kürd muhacirleri, no: 486, 5 Mayıs 1919
[20] Jîn, Kürd Göçmenler ne Durumda (Rewşa Koçberên Kurd Çi ye?), no: 8, Cikd: 2, wergera M. Emîn Bozarslan, weşanxaneya Deng, 1985, Sweden, r. 416
[21] Ebdurehîm Rehmî Hekarî, Kürdler ve Kürdistan [Kurd û Kurdistan], Serbestî, No: 483, 2yê Gulana 1919
[22] Joost Jongerden, Türkiye’de İskân Sorunu ve Kürtler. Vate Yayınları, Stenbol, 2007, r. 257
[23] Ahmet Mesut, İngiliz Belgelerinde Kürdistan (1918-1958), Doz yayınları, Stenbol, 1992, r. 96-97
[24] Celadet Alî Bedirhan, Kürdler ve ittîhad siyaseti [Kurd û sîyaseta îtîhadê], Serbestî, no: 209, 22yê Sibata 1919
[25] Muhacir Kürd yetimleri [Sêwîyên kurdên mihacir], Serbestî, no: 481, 30 Nîsan 1919
[26] Dr. Bletch Chirguh, Kürt Sorunu: Kökeni ve nedenleri, Weşanên Avesta, Stenbol, 2009, r. 69
[27] J. b., r. 50
[28] Sabri Suleyman, Tarihten bir sayıfa, Kurdistan, no: 5, 3yê Nîsana 1919
[29] Joost Jongerden, Türkiye’de İskân Sorunu ve Kürtler, Vate yayınları, Stenbol, 2007, r. 251