Mabeynê ziwan û dîyalektan de veracêkerdena Zazakî (Dimilî – Kirdî) û Kurmancî(PDF)
Xebata der heqê ziwanî de, nizdî 400 seran V. Z. ra bi xebatandê ziwanzan Panînî yê Hindî dest pê kerda. Labelê xebatê lenguîstîkî ancax peynîya seserra 19. de dekewtî çarçeweyêka ziwanzanistîye û xebatê dîyalektolojî zî hîna vêşî bîyê. Bîlhesa hetê sîyasî ra merkezîbîyayîşê dewletan yan zî peydabîyayîşê dewleta modern, mesela standardbîyayîşê ziwanî vet meydan û ey zî bi xo wa problemê dîyalektandê cîyayî ardî meydan. Çimkî wexto ke ma bala xo bidê xebatandê dîyalektolojî, dîyar beno ke enê tewir xebatî, peynîya seserra 19. de hîna vêşî bîyê.
Mesela ziwan û dîyalektan, yew meseleya zaf mûhîm û kehan a xebata zanistîya lîngustîk a. Gama ke behsê ziwanî bibo, hawayê cîyayê ziwanan ê ke sey dîyalekt yan lehçe yenê namekerdiş zî vejîyenê vera ma. Heta ewro ena mesela ser o munaqeşeyî bîyê, eno derheq de tarîfê cîya-cîyayî bîyê, labelê yew tarîf û îzehato maqul o ke her kes ser o hemfikir bo nêbîyo. Peydabîyayîşê ziwan û dîyalektan ser o, bêj bi bêj teorî ameyê pêşkêşkerdene.
Peydabîyayîşê cîyayî (ferq) û bedêlîyayîşê ziwanî, xusûsîyetêk tarîxî û esasî yê ziwanî yo. Çimkî ziwan zî sey çîdê ganî yo, zemanî mîyan de bedêlîyeno. Rojgaro ke ziwanî peyda bîyê û heta ewro, her bêj têkilîyê komeyanê mêrdiman bîyê sebebê bedêlîyayîşê ziwanan, peydabîyayîşê dîyalektan, kom û komikanê kulturî yê cîya-cîyayan. Eynî wext de têkilîyê komeyanê merdiman; têkilîya ênan a pêwa ciwîyayîşî, dînî, tarîxî, sîyasî, îqtîsadî, kulturî, qewimîyayîşê hedîseyandê xozayî û komelî zî bîyê sebebê dayîş û girewtişî û bedêlîyayîşê ziwan û kulturandê cîyayan. Peynîya enê têkilîyan de, hem ziwanê welatandê cîya-cîyayan û hem zî goreyê ca û herêman, ziwan xo mîyan de bedêlîyeno. Seke ziwanzano namdar Ferdinand De Saussure zî vano: “Zemanî mîyan de bedêlîyayîşê ziwanî, bîyo sebebê peydabîyayîşê dîyalektandê cîyayan.”[1] Têkilîya ziwanan de, verê heme çî vate û tayê şêweyê vatişê ênan bedêlîyenê. Ray ray eno bedêlîyayîş hende gird beno ke qisekerdoxê eynî ziwanî zî zor yewbine fehm kenê yan zî nişênê yewbine fehm bikê. Goreyê ca û warandê cîyayan, bi eno hawa bedêlyayîşê yew ziwanî ra vajîyeno dîyalekte (lehçe). Labelê çarçoweyeka dîyar û tarîfêko standard ê dîyalekte çinî yo.
Ziwanzano almanij Ludwig Paul vano “bêntarê ‘ziwan’ û ‘dîyalekte’ de hîç sînorêko qethî û ‘xozayî’ çinî yo. Kes şêno di şêweyanê cîyayan yê yew ziwanî hetê kulturî ra sey dîyalekte, sewbî hetana zî sey di ziwanê cîyayan tarîf biko. Mesela “ziwan û dîyalekte”, goreyê tarîfkerdiş û xusûsîyetê ênan, mimkun o ke hetana yew dereca keyfî bo zî.”[2] John Loyns zî vano: “Mabeynê dîyalektandê yew ziwanî de yan zî mabeynê dîyalektandê ziwananê hemberyanê yewbine de dîyarkerdişê sînorêko mutleq mimkun nîyo”[3] Tayê ziwanzanî zî dîyalekte, sey “şêweyêk qisekerdiş”ê ziwanî tarîf kenê.
Bi kilmîye ma şênê vajê ke tarîfê “dîyalekte” ser o, yew çarçeweya dîyarkerde û sînorêko mutleq çinî yo. Gelek ziwanzanî enê sînor û tarîfî, goreyê fikir û ewniyayîşdê xo îzah kenê.
Sey ziwanandê bînan, koma ziwanê kurdî de zî tayê şêwe û dîyalektê cîya-cîyayî estî. Bêguman sebebê tarîxî, sosyal, ekonomîk û sîyasî yê peydabîyayîşê nê dîyalektan estî. Etiya de ma do yew bi yew nê sebeban ser o nêvinderê.
Rojgaro verên ra hetana ewro koma ziwanê kurdî zî xo mîyan de gelek bedêlîyaya, tira dîyalektî û şêweyê cîya-cîyayî peyda bîyê. Gerek ma naye bizanê ke peydabîyayîş û bîyayena dîyalektanê cîyayan, rastîyêka tarîxî ya heme ziwanan a. Koma ziwanê Kurdî zî enê ziwanan ra yew a, ziwan û abirrîyayîşê dîyalektanê kurdî ser o zî fikrê cîya-cîyayî estî. Ferqê cîyabîyayena enê fikran çiyo? Ma do dewamê enê nûşteyî de, fikrê cîya yê ke der heqê ena babete de ameyê vatiş dîyar bikê û ciwabê persê cîyayey û nizdîyeya dîyalektandê kurdî bigeyrê.
Peydabîyayîşê dîyalektan û şêweyanê cîya yê yew ziwanî, tena bi qaydeyandê lenguîstîkî îzah nêbenê. Bi xûsusîyetê lenguîstîkî wa, tarîx, kultur, folklor, adet û toreyê yew komelgayî zî dîyarkerdişê ziwan û lehçeyê ênan de unsûrê esasî yî.
Ziwanê ke dinya de peyda bîyê; wazenê wa merde yan zî ganî bibê, goreyê xusûsîyetê ênan ê xomîyan û pêroyî, kome bi kome cêra aqitnayene yan zî tesnîfkerdena ênan, mewzûyê lenguîstîkî yo. Tesnîfkerdena ziwanan, yan goreyê xusûsîyetê gramerê ênan yan zî goreyê mêrdimayîya ênan a tarîxî yena dîyarkerdiş. Ziwanê kurdî zî bi dîyalektanê xo ra, berhemê têkilîya tarîxî ya kome û komikandê komelgeha kurdî yo.
Ziwanê kurdî bi dîyalektandê xo ra, koma ziwanandê hind-awrupayî mîyan de ca gêno. Ziwanê hind-awrupayî xo mîyan de benê di şaxî: 1- Şaxê Hînd-Awrupayî, 2- Şaxê Asyayî. Ziwanê asyayî zî xo mîyan de benê di şaxî; ziwanê hindî û ziwanê arî (aryanî-îranî). Ziwanê tewr verên ê ena grûbe, ziwanê Avesta yo. Ziwanê grûba arî, goreyê sazbiyayîşê gramerê xo, xo mîyan de benê çehar şaxî: 1-Grûba bakûr, 2- Grûba başûr, 3- Grûba rojhelat û 4- Grûba rojawayî.
Goreyê enê tesnîfkerdişî, kurdî, dekewena mîyandê grûba rojawanê vakurê Îranî û farisî zî dekewene mîyandê grûba rojawanê başûrê Îranî. Ena grube mîyan de zî kurdî û dîyalektê xo, pehlewî û farisîya verên û farisîya newa, peştûnî, belûcî, osetî… ca gênê.[4] Grûba ziwanandê rojawanê vakûrê Îranî mîyan de kurdî[5]; bi dîyalektanê xo ra ziwanêk xoser o, xusûsîyetê ayê xas û tarîxêk ayê kehên esto. Ne şiklêkê herimîyaye yê ziwanê farisî û ne zî yew dîyalekta farisî ya. “Çimkî senî ke her ziwanê germanî, almanî nîyo, her ziwanê îranî jî farisî nîyo.”[6]
Seke cor de zî ameyo vatiş, grûba ziwanê Hindî-Arî mîyan de sanskrîtî, avestayî, pehlewî û farisîya newa, kurdîya kehên û dîyalektê xo, peştûnî, belûcî û dêrî ca gênê. Sanskrîtî û avestayî, na grube mîyan de ziwanê tewr qedîmî yê. Ziwanzan û cêgêrayoxî, ziwanê avestayî û pehlewî, sey di çimeyê kevnare yê farisî û kurdî qebûl kenê. Labelê çimeyê kevnare yê nê her di ziwanan yew bo zî, ewro farisî û kurdî di ziwanê xoser ê cîya yî.
- Vateyê zaza û zazakî, dimil û dimilî, kird û kirdî,
kirmanc û kirmancî kamcin mana de ameyê gurênayîş?
Wexto ke ma bala xo bidê belge û nûsteyandê tarîxî, seba zazakî/ dimilî/ kirdî/ kirmancî û qiseykerdoxandê zazakî rê, hem xo mîyan de û hem zî terefdê şarê xerîbî ra vate û kelîmeyê cîya cîyayî ameyê nûstiş û telafûzkerdiş. Ewro roj qisekerdoxê zazakî, ca bi ca xo bi nameyê “zaza”, “dimilî”, “kird” û “kirmanc” tarîf kenê, ziwan û dîyalekta xo zî bi nameyê “zazakî”, “kirdî”, “dimilî” yan zî “kirmanckî” danê şinasnayîş. Eno derheq de Zîya Gokalp vano: “Qewmanê kurdan nameyê cîya-cîyayî nayê xo ra û yewbina. Mîsal; êyê ke kurmancî qisey kenê xo ra nêvanê “kurd”, vanê ma “kurmanc” î û zazayana zî vanê “dûnbûlî”. Ay ke zî zazakî qisey kenê xo ra vanê “kird” û kurmancan ra zî vanê “kirdasî”. Tirkî zî, “kurmanc”an ra vanê “kurd” û “dunbulî”yan ra zî vanê “zaza”. Bîzatîhî ne qisekerdoxê zazakî û ne zî ê kurmancî bi xo kelîma “zaza” nêxebitnenê.[7] Erebî kurdan ra vanê “ekrad” û tirkan ra zî vanê “etrak”.
Wexto ke ma bala xo bidê nûsteyandê verênan yê “zazakî”, na tespîta Zîya Gokalp û sewbî kesê ke winî vanê raşt vejîyena. Hem materyalandê P. Lerchî de û hem zî Mewlûdê Mela Ehmedê Xasî de, seba xo sinasnayîş dayene kelîma “kirdî” ameya xebitnayîş. Xoceyê Xasî peynîya Mewlûdê xo de winî vano: “Temam bi viraştişê Mewlûdê kirdî, bi yardimê Xaliqî û bereketê pêxemberê ma”.[8]
Yew qismê dêrsimij ê ke bi dîyalekta dimilî qisey kenê xo ra vanê “kirmanc”, bi umûmî kurmancan ra zî vanê “kirdas” û dîyalekta ênan ra zî vanê “kirdasî” yan zî “kirdaskî”.[9]
Nûrî Dêrsimî zî zazakîya Dêrsimî sey ziwanê xas ê kurdan qebûl keno û vano: “Ziwanê zazakî yê ke Dêrsimijî qisey kenê, bêguman ziwanê bawkalandê înan ê Med û Arîyan o.”[10]
Kemal Badilli zî vano: “Zazayê Turkiya, xo kurdê esil qebûl kenê û xo ra vanê kird û kurdandê bînan ra, yanî kurmancan ra zî -bi mana hûrdî vînayîşî de- vanê kirdasî.[11] Prof. Mehrdad R. Izady zî der heqê na mesela de vatişê Bazil Nikitinî neqil keno û vano: “Semedo ke qiseykerdoxê dimilî zaf vêşî herfa /z/ xebitnenê, kurmancan ênan ra vato “zaza”.[12]
V. Minorskî zî vateyê “dimilî “ û “deylemî” pêwa girêdano û vano vatedê Andreasî gore, mabêndê “zazayan û deylemîyanê verênan de mêrdimayî esta.”[13] Gerek ma xo vîrê nêkê ke nûste û kitabandê cîyayan de, gelek formê cîya cîya yê nûstişê kelîma “dimilî” estî: “dimlî”, “dumbilî”, “dinbilî” û “dimilî”. Zaf cayan de zî formê kelîma “dimilî”, sey nameyê yew eşîre vêreno. Mîsal Şerefname de “dinbilî”, sey nameyê eşîrêka êzidî ya derûdorê Musil û Şamî vêrena.[14] Ewro zî tayê cayan de bi nameyê “dumbilî”, “dimbilî” û “dumilî” eşîrî estî.
Robert Olson zî vateyê “zaza”, “deylem” û “goranî” sey vateyê pêwa têkildar qebûl keno û vano: “Zazayê ziwandê xo ra vanê dimilî, ke eno zî, îhtimalê têkilîya ênan û deylemîyanê vakurê Îranî ano kesî vîrî. Lehça kurdî ya zazakî, kurmancî ra vêşêr nizdîyê lehça goranî ya.”[15]
Vateyê “zaza” û “dimilî”, tayê çimeyan de zî manaya nameyê eşîran û cayan de ameyê nûstiş. Tayê nûştox û çimeyê bînî zî vateyê “zaza” bi vatedê “zevezan (zozan)”, “zevezanîye”, “zavzan”, “zewezan”, “zewzan”, “zozanîye” û “zûzan” ra girêdanê.[16]
Wexto ke mesela “zaza” yan zî “zazakî”, “kurd” yan zî “kurmancî” bibo û kes behsê tayê nûştoxandê îdeolojîya fermî ya tirkan nêkê, belkî manîpûlasyonê ewroyênî zî raşt fehm nêbenê. Der heqê na mesela de Nazmî Sevgen vano: “zazakî ziwanêko têmîyanek o û eslê xo de zî tirkî ra peyda bîyo.” Peydabîyayîşê kelîma “Zaza” zî tirkandê Oxuzan ra girêdano û vano: “Za” nameyê yew lajê Oxuzxanî bî. Qewmanê îptîdaî seba ke vatişê nameyê yewheceyî şidênaye telafûz kerdênê, nameyê “Za”yê lajê Oxuzxanî zî bi hawayê “za-za/zaza” ameyo vatiş.”[17] Hayrî Başbuğ o ke tayê cayan de mahlasê H. Şelicî xebitneno, ena mesela ser o vateyê nizdî vatişdê Sevgenî tekrar keno û vano: “Tayê mêrdimî qestî ra, bi nîyeto xirab û pêşînhikum “zaza”yan mefhûma “kurd”an mîyan de mutala kenê. Labelê eno hikum, vera realîta tarîxî tam tezatêk teşkîl keno… Kurmancî zî û zazakî zî di lehçeyê cîya yê tirkî yê. Goreyê fikirdê ma; nameyê “zaza (za-za)”, bi bedêlyayîşê nameyê “su/aw”(su-su) ra peyda bîyo.”[18]
- Der heqê ziwan û dîyalektanê kurdî de, kê vato çi?
Bêguman sey heme ziwanan der heqê ziwan û dîyalektanê kurdî de zî fikrê cîyay estî. Ez wazena etîya de biney behsê tesnîfkerdişê dîyalektanê kurdî bika û no derheq de çi ameyo vatiş, bîyara şima vîrî. Qandê naye rê zî, ma do behsê fikirdê tayê nûştox û kurdologê ke ziwan û dîyalektanê kurdî ser o xebitîyayê bikê. Heta ewro heme dîyalekt û şêweyandê kurdî ser o xebatêka bi serûber û besbîyaya bi ma dest nêkewta yan zî xebatê winayênî zaf kemî bîyê. Belkî xebatê akademîk ê ke ewro ra pey bêrê kerdiş, bibê sebebê nawitiş û akerdişê yew rêçida newa. Labelê gerek ma ena zî bizanê ke xebata ma ya ewroyêne zî çinîbiyaye ra dest bide nêkerda. Heta ewro der heqê ziwan û dîyalektandê kurdî de gelek çî ameyê vatiş û nûstiş. Ez wazena ke bi kilmîye ênan ra behsê tayê vatiş, çime û xebatan bika.
Eke ma hawayêko kronolojîk behsê enî eseran û vatişan bikê, vernîya hemine de Şerefname yeno. Şerefnameya Şerefxan Begî de çehar dîyalektê ziwanê kurdî ameyê hûmartiş: 1- kurmanç, 2- lor, 3- kelhur, 4- goran.[19]
Şerefname ra peye Seyahetnameyê (1655) Ewlîya Çelebî yeno. Wexta ke ma Seyhatnameyê Ewlîya Çelebî ra bewnî, kê şênê vajê ke der heqê kurdolojîyê de agadarîyê zaf mûhîmî tede estî, labelê etîya de ma wazenê giraneye bidê ziwanî û ena hete ra bide bewnî. Çelebî, Seyahatnameya xo de, behsê şiyês dîyalektanê ziwanî kurdî keno û nameyê ênan zî wina rêz keno: Mehmûdî, avnikî, zazayî, loloyî, cîloyî (hekkarî), şîrvanî, cîzrewî, pisanî, sincarî, harîrî, erdelanî, soranî, xalitî, çekvanî, îmadî, rojkî.”[20] Wina aseno ke Çelebî nameyê eşîran, mintiqa, şêwe û dîyalektan têmîyan kerdo. Gama ke ma ênan sey dîyalektan tesnîf bikê; tena lurrî, soranî, erdelanî û zazakî manenê. Ê çekûyê bînî zî, kes şêno vêşaneya ênan sey nameyê eşîran yan zî şêweyê kurmancî û soranî qebûl bikê.
Xebata pedagogê armenî Xaçatur Abovyanî (1809-1848) tesîrêko giran îranologandê Rûsya sero kerdo. No semed ra Abovyan sey pîyê kurdolojîya Rusya yeno qebûlkerdiş. Abovyan zî dîyalektanê ziwanê kurdî bi namebê kurmancî û zazakî di şaxî keno. Abovyanî ra pey, xebata Peter J. A. Lerchî (1828-2884) yena, ke o bi xo sey hîmdar û viraştoxê kurdolojîya Sovyetî yeno qebûlkerdiş.
Major E. B. Soane zî der heqê ziwanê kurdî û ferqê mabêna dîyalektandê ênan de vano:
“Lehçeya mukrî û gilandê aye ra teber Kurdistan de sewbîna lehçe û şêweyî zî estî û pêro zî xo sey kurdandê xasan qebûl kenê. Enê lehçan ra yewêda tewr mûhîm zî lehçeya zazakî ya. Zazayî, kurdan mîyan de grûbêda gird a û derûdorê Diyarbekir, Ezirgan û tayê cayandê Anatolya de ciwîyenê. Vêşaneya ênan mintiqa koyan de ciwîyenê, zaf tund û cesûr î. Bi yew lehçeya saf a arî qalî kenê. Lehçeya ênan hem lehçeya mukrî ra û hem zî lehçeyandê bînan ê kurdî ra cîya ya. Sey ziwanandê arî, gerek ena lehça ser o zî xebate bêro kerdiş. Lehçeya zazakî; farisî ra vêşêr nizdîyê ziwandê kurdî ya”[21]
Sir H. C. Rawilson, benda “Kurdistan”î ya Ansiklopedîya Britannica de der heqê ziwanê kurdî de winî vano: “Ewro ziwanê esasî yê kurdan kurmancî ya, zazakî û goranî zî dîyalektê cîya yî.”[22]
M. Emîn Zekî Beg, Madson Grantî ra neqil keno û vano: “Esrê III. ê V. Z. ra na heta ziwanê kurdî de hîrê dîyalektî peyda bîyê: Dîyalekta kurmancî, babanî û zazakî (dinbilî).”[23]
Zîya Gokalp o ke bi xo çêrmûgij o, dîyalektanê ziwanê kurdî eno hawa tesnîf keno: 1- kurmancî, 2- zazakî, 3- soranî, 4- gûranî û 5- lûrî.[24]
Sernûştoxê kovara Kurdistan Mehmed Mîhrî zî vano, “Esasen ziwanê kurdî di qismî yo: Kurdî û goranî. Goranî zî xo mîyan de bena di şaxî: hewramanî û zazakî.”[25]
Roger Lescot û Celadet Alî Bedirxanî ke “Gramera Kurdmancî” hadirnaya, der heqê dîyalekt û şêweyanê ziwanê kurdî de vanê: “1- kurmancî, 2- soranî, 3- dumilî (zazakî), 4- goranî (û gelek şêweyê herêmî yê ênan)”[26] estî.
Kemal Badilli zî, vano çehar birrê ziwanê kurdî estî: “1- kurmancî (kurdmanc/ kurmac/kirmanc/kirmaç), 2- lûrî (lûr, lor, ler), 3- goranî (hewramî, ewremanî, zaza/ dimilî), 4- kelhûrî yan zî soranî).”[27]
Prof. Marûf Xeznedar zî, tesnîfkerdişê mamoste Tewfîq Wehbî esas qebûl keno û dîyalektanê ziwanê kurdî winî tesnîf keno: “1- kurmancî (a-kurmancîya serû, b- kurmancîya xwarû-soranî), 2- goranî (hewremanî)/ zazayî, 3- lûrî (bextiyarî, feylî, kelhûrî, lekî zî sey şêweyê ena dîyalekte qebûl keno).”[28]
Ziwanzan Qanatê Kurdo zî kitaba xo ya Gramera Ziwanê Kurdî (Kurmancî û Soranî) de, ziwanê kurdî sey çehar dîyalektan cêra abirrneno: 1- kurmancî, 2- zaza, 3- lûrî, 4-goranî.[29]
Enê agadarîyê corênan ra dîyar beno ke ziwanê kurdî zî xo mîyan de gelek dîyalektan ser o par beno. Ayê ke çend dîyalektanê ziwanê kurdî û tayê xusûsîyetanê eyê esasî bizanê, ên (în) do bivînê ke ferqê dîyalektanê kurdî, ferqê dîyalektanê ziwanandê bînan ra vêşêr nîyo.
Enê agadarîyan ra pey ma şênê vajê ke helbet bi hawayêko mutleq dîyarkerdena tarîxê cirabîyayîşê yew ziwan û dîyalektandê eye asan nîyo, labelê ma şênê vajê ke nê ziwanî pêro têmîyan de sey parçeyêk azbeta ziwanandê Arî (Îranî) yenê qabûlkerdiş.
- Metnê verênî yê zazakî/ dimilî/ kirdî/ Kirmancî
Ewro roj nûste û dokumentê zazakî yê ke ma deste de estî zaf kemî yê. Hetê nûstişî ra dîyalekta zazakî lawaz a. Eke ma nûsteyê hewramî û goranî xanedê zazakî ser o nêhesibnê û ewro ra pey sewbî dokumentê newe yê zazakî cayandê tarî ra nêvejî roşnayê, nûşte û dokumentê ke mabênê serrandê 1856-58 de terafê Peter Lerchî ra ameyê pêserkerdiş, sey dûkomentê verênî yê zazakî qebûl benê. Enê materyalandê folklorîkanê zazakî de, hem kelîma “kird” û hem zî “zaza” ameyê nûstiş. Vateya “kird”, pênasîya ênan bi xo ya. P. Lerc mesela “Qauxê Nêrib û Hêynî” de, vateyê Xelef Axay eno hawa neqil keno: “Xelef Axayî va ki eskerî xoe ra: Baunî (bawnî) axaler, ma şuenî kauxe, metirsî, eskerî Deqma Begî zavû, hema piyeru Tirk î, nişênî ma de kauxe bikî, ma piyerû canmirdî kirdan î, miyerdeî aşîran î, metersî, ma ha şuenî, heta ki sereî mi niwenu, şima çewîrî çî çinu…”[30] Wexto ke ma bala xo bidê nê metnan, eke tayê kemaneya alfabeya nûstişê metnan nêbo, sey ziwanê eyro yê mintiqa Nêrib o, qet nêbedêlîyayo.[31]
Serra 1857-58 de, nê nûste û metnî St. Petersburg de yenê çapkerdiş û vilakerdiş. Ferhengê vernî yê zazakî-rusî zî, serra 1858 de yeno nûstiş. Eynî wext de Albert von Le Cod zî, tayê metnê folklora kurdî bi dîyalekta kurmancî û zazakî ya pêser kerdî û serra 1903ê Berlîn de dayê çapkerdiş û vila kerdî.”[32]
Bêguman mesela materyalê dîyalekta zazakî û nûstişê aye, zaf mûhîm a. Ewro roj ma deste de eserê ke şiklê verên ê zazakî û tekamûlê ayê tarîxî binawnê çinî. Eke dokomentê arêkerde yê Peter J. A. Lerchî (1858) nêbê, agadarîya ewroyî gore, nûste û kitaba verên a zazakî Mewlûdê (1899) Mela Ehmedê Xasî yo. Mewlîdê Xasî, serra 1899î de şeharê Dîyarbekir û çapxaneyê Lîtografya de bi alfabeya erebî ameyo çapkerdiş. Eyî ra pey zî, Mewlûdê miftîyê Sewêreke Mela Usman Efendîyê Babijî yo, ke serra 1903ê de nûsîyawo û 1933 de zî Şam de ameyo çapkerdene.
Nînan ra teber, ma şênê vajê ke nûşte û nûstişê zazakî (dimilî, kirdkî, kirmancî), eno demeyo nizdî de yanî serrandê 1975î ra na heta roj bi roj vêşî bîyê. Nê serran de kovara Tîrêj û rojnameyê Roja Welat de tayê helbest û nûsteyê folklorîk ê zazakî ameyê çapkerdiş. Ewro zî tayê kovaran û malperan de nûsteyê zazakî yenê çapkerdiş û velakerdiş. Wexto ke behsê xebat û nûstişê zazakî bibo, hewceyo ma verê hemine xebata kovar û Grûba Vateyî bîyarê xo vîrî. Bêguman dîyalekta zazakî tena kovara Vate de nênûsîyena, kovarê sey Armanc, Hêvî, War, Bîr, Newepel, Şewçila, Tija Sodıri, Pîya, Arîye û ê bînan de zî nûsteyê bi dîyalekta zazakî ameyê çapkerdiş û velakerdiş.
Peynîye de, sey ke cor de gelek cigêrayoxan zî dîyar kerdo, ma şênê vajê ke kurdî zî sey heme ziwanêndê dinya, xo mîyan de dîyalekt bi dîyalekt cêra abirryena. Zazakî zî enê dîyalektan ra yew a. Gerek kê bîyayena dîyalektanê cîyayan sey çîdêk negatîf nê, sey xezîneyêk dewlemend a ziwanî bivînê. Bîyayena dîyalektanê ciyayan, “tenîya xûsusîyetêk ziwanê kurdan nîyo; dinya de neteweyê ke ziwanê ênan tewr sererast û dewlemend o, dewre bi dewre edebîyatêk ênan ê se seran esto, hema zî lehçeyê ênan estî, ganî yî û sey wexto verên qalî benê.”[33] Ferq û nizdîyeya ziwan û dîyalektandê bînan û bîlhesa zî yê koma arî çi hend o seke, yê zazakî û kurmancî zî kemî-vêşî ehend o. Nizdîyeya mabênê dîyalektandê kurdî, ferqê ênan ra zaf vêşî ya. Hetê tarîxî û kulturî ra zî, kok û rîçikê etnîkî yê qiseykerdoxandê nê ziwan û dîyalektan şino pêser û yew o.
- Eserê edebî yê zazakî (dimilî, kirdî, kirmancî)
Eger behsê nûstiş û edebiyatêk zazakî (dimilî) bibo, winî aseno ke çimeyê sereke yê nûstişê zazakî metnê klasik ê dînî yî ke ma tira vanê Mewlûd. Mewlûdê dimilî, hem medrese û hem zî mîyanê şarî de yeno wendiş û bîyo sey yew bêjê edebiyatê klasîk ê dînî. Eke dokomentê arêkerde yê Peter J. A. Lerchî (1858) nêbê, agadarîya ewroyî gore, nûste û kitaba verên a zazakî Mewlûdê (1899) Mela Ehmedê Xasî yo. Mewlîdê Xasî, serra 1899î de şeharê Dîyarbekir û çapxaneyê Lîtografya de bi alfabeya erebî ameyo çapkerdiş. Eyî ra pey zî, Mewlûdê miftîyê Sewêreke Mela Usman Efendîyê Babijî yo, ke serra 1903ê de nûsîyawo û 1933 de zî Şam de ameyo çapkerdene. Enê Mewlûdanê verênanan pey zî Mewlûdê ameyê nûstiş. Etiya de wextê ma teng o, ma nişênê behsê ênan bikê.
Şikil û qalibê edibiyatê modrn de, kitab û nûşteyê zazakî (dimilî/kirdî): Enê bêj materyal nûşteyê zazakî, serra 1975î ra pey dest bide kerdo, verê sey nimûne yew bi yew kovar û rojnameyan de û serrê 1990 ra pey zî mewzûyê ciya ciyayan ser ro gelek kitabê zazakî ameyê çapkerdiş. Bi kilmîya, wazena humara kitabanê tayê bêjê nûştişê zazakî bîyara şima vîrî. Hendo ke mi tesbît kerdî, heta nika;
– 32 kitabê Estanekan (çîrokan)
– 33 kitabê şiîran
– 12 romanî
– 30 kitabê folklorî
– 11 kitabê Gramerî
– 15 ferhengî
….
Bi kilmevatişêko peyên, wexto ke ma humara kitabê estanikan, şiîr û romananê zazakî xo çiman vera bigîrê, bêguman ma şênê vajê edebiyatêk bi lehça zazakî peyda bîyo. Labelê gerek munaqeşeyê tema, zengîneye û averşiyayişê enê edibîyatî, sewbî wext bêro kerdiş.
6. Fonetîk (vengsazîya)
- 1. Fonetîka (vengsazîya) dîyalekta zazakî û kurmancî ser o kilmvateyêk
Wexto ke behsê fonetîk yan zî fonolojîya ziwanî bibo, lazimo vernî de îzehatê ênan bêro kerdiş, wezîfe û çarçeweya cigêrayîşê aye dîyar bibo. Bêguman fonolojî û fonetîka ser o fikir û îzehatê cîyayî estî û nê termî zî gelek ameyê munaqeşekerdene. Fonetîk, zanyarîya cigêrayîşîya bedêlîyayîşê vengan (foneman) a. Fonolojî, zanyarîya cigêrayîşêya vengê (fonem) tewr hûrdî yê ziwanî ya. Seha cigêrayîşê fonolojî veng (fonem) o. “Wezîfeyê fonolojî zî no yo: Cêbigêro ke bedêlîyayîşê kamcin xusûsîyetandê vengî benê sebebê cîyawazeya mana; xusûsîyetê ke benê sebebê cîyawazîye, mabênê xo de senî hereket kenê û seba viraştena vate û cumleyan (hevokan) goreyê kamcin qeydeyan yewbîyayena ênan mimkun bena.”[34] No çarçewe de wexto ke behsê xebata gramerê ziwanî bibo, fonolojî û fonetîk sey parçeyêk esasî yê xebata ziwanî vejîyenê vera ma.
Ziwanzano namdar ê esrê 20. Fe. De Saussure, ziwanî sey sîstemêk qebul keno. Wexta ke ziwan sey sîstemêk qebul bo, no sîstem de unsûrê cîya cîyayî estî û wezifeyê ênan her yewî zî cîya yo. Unsûro tewr hûrdîyê ziwanî veng o û ziwanî mîyan de wezîfeyê her yew vengî zî cîya yo. Heme ziwanan mîyan de zaf vengê cîya-cîyayî estî, feqet nê vengî pêro nînê xebitnayîş. “Mêrdim eşkeno nêzdî 200 vengan telafuz biko û ênan hîss biko; labelê qiseykerdoxê komeyê ziwanan, seba hezaran vateyan tenya 40 venganê esasî xebitnenê”[35]
Vengê ke behs beno yew bi yew yan zî yew ra vêşêr bêrê pê hete, tira vatey peyda benê. Her yew veng manayanê cîyayî dano ziwanî û cîyayeya vateyan zî dîyar keno. Vateyê ke ma fek ra vejênî, cîyayîya vengê ênan ê vernî û peynîye sey cê nîyê; ke tena vengê peyên ê vateyan bibedêlîyî rewarew manaya ênan nêbedêlîyena, ke vengê verên ê vateyan bibedêlîyî manaya ênan zî bi temamî bedêlîyena. Mîsal; ke ma veteyê /roj/ û /roz/, /ruz/… bîyarê xo çiman ver, bedêlîyayîşê vengê /j/ û /z/ yan zî /o/ û /u/ mana de ferqêk muhîm dîyar nêkeno, labelê ke ma vateyanê /pîr/, /bîr/, /vîr/, /tîr/, /nîr/, /jîr/ û /şîr/ yan zî /dar/, /bar/, /jar/, /war/, /mar/ û /har/ sey sembolê vengandê cîyayan nê bieşnawê, ma nişênê ferqê manaya ênan yewbine ra biaqitnê.
Yew vate tena zî, xo ser yew mana dîyar nêkeno. Seba ke mana peyda bibo, gerek yew ra vêşêr vateyî goreyê qeydeyê ziwanî pêwa bêrê rêstene, ke na rêstena vateyan ra vajyeno cumle yan zî hevoke. Cumle û rêstena cumle, binya mesacdê ma virazenê. Awayê rêstena hevoke, ca û giraneya veteyan dîyar keno. Feqet veng û vateyê ke sîstemê ziwanî mîyan de ca gênê mutlak nîyê. Rojgaro ke ziwanî peyda bîyê û heta ewro, heme ziwanî hetê veng û vateyan ra bedêlîyayê û peynîya na bedêlîyayene de formê ênan ê cîyay peyda bîyê. Wexto ke ma bala xo bide dîyalektandê kurdî, gelek çekûyî (vateyî) estî ke manaya ênan seycê ya, feqet formê ênan berdêlîyenê. Mîsal; seba nameyê organê (weslê) hilm (bûy) girewtene, ke bi tirkî vanê “burun”, yewindes (11) formê cîyayî estî: “Vinî, zincî, pirrnike, pirnos, poz, vinike, difn, bêvil, kepoz, lut, birnax”[36]; seba veteya “nezle” des (10) formê cîyayî estî: “zekem, bapêş, persî, şobe, asirm, zikam, peta, miqaw, nezle, baper”[37] û seba vateya kokî zî diwyes (12) formê cîyayî estî: “kok, reh, bineke, resen, rêl, rîşe, retewe, binetu, rek, binye, reya, rîçik.”[38] “Ray rayan yew çekûye temamî yan zî qismêk aye verapey bena, no hal sebebê gird ê cêrabîyayîşê ziwanê kurdî yo: kin/nik, lêr/rêl, befr/berf, pirasî/ parsû.”[39] Kê şênê nê bêj mîsalan gelek vêşî bikê, labelê bawer kena qandê dîyarkerdişê berdêlyayena formê vateyan nê mîsalî bes î.
Armanca no birrê xebata ma zî, aşkerekerden û dîyarkerdena tayê form û xosereya umûmî (hemeyî) ya mabêna zazakî û kurmancî ya. Labelê tayê cayan de zî ma do behsê têkilîya ziwanandê hînd-awrupayî û şaxê ênan o hînd-aryanî û kurdî zî bikê.
Bêguman fonetîk, yew beşê muhîm ê xebata ziwanzanistî ya. Etîya de ma do bi hawayêko hera û xorîn fonoljîya ziwanê kurdî ser o nêvinderê. Ma wazenê çarçewa na xebate de tenîya tayê qeydeyê fonetîka dîyalekt û şêweyandê kurdî bîyarê şima vîrî. Ma no nûste de, di hetana behsê fonetîka ziwan û dîyalektandê kurdî kenê. Yew heta, cîyabîyayîş û bedêlyayîşê vengê navbeyna dîyalekta kurmancî û zazakî bi tayê mîsalana yeno miqayesekerdiş; û heta bîna zî, cîyabîyayîşê fek û şêweyanê zazakî/dimilî/ kirmanckî ser o tayê qeyde û mîsalî ameyê dîyarkerdiş.
6.2. Pêbedêlîyayîşê tayê veng û vateyandê dîyalekta zazakî û kurmancî
Sey ke cor de zî ame vatiş, unsurê tewr hûrdî yê ziwanî veng (fonem) o, rayrayan tena bi yew vengî ya û rayrayan zî bi pêgirewtena vengandê cîyayan vateyî peyda benê. Goreyê şêwe, dîyalekt û mintiqeyandê cîyayan ê qiseykerdoxandê ziwanî, tayê vengî bi vengandê nêzdîyê xo ya bedêlîyenê yan zî cê ra kemîyenê, peynî de vatey bi xo zî form bedilnenê, rayrayan hîna sivik û sade benê.
6.2. 1. Mabênê gelek vateyandê zazak û kurmancî de vengê /b/, /v/ û /m/ pê bedêlîyenê; cadê “v”ya zazakî de, kurmancî de vengê /b/ û ray rayan zî /p/ yeno.
Zazakî Kurmancî
vewr berf
velg belg
vîst bîst
vîr bîr
va/yay ba
varan baran
vaz baz
vela bela
verapey berûpaş
virso birûsk
venikyayîş ponijîn
zimistan zivistan
zama zava
xam xav
6.2. 2. Tayê cayan de mîyanê şêweyandê kurmancî de zî vengê /b/ û /v/ pê bedêlîyenê.
Mîsal:
cewab cewav
kebanî kevanî
xirab xirav
sibe sive
hesab hesav
6.2. 3. Vengê /v/ zazakî û kurmancî de zaf yeno xebitnayene lê kurmancîya Verarojî (soranî) de kemî yeno xebitnayene. Kurmancîya verarojî de, cayê herfa /v/ de, /w/ hîna vêşî yeno vatiş. Zazakîya Gêl de zî zaf rayan cadê /v/ de, vengê /w/ yeno vatiş.
Zazakî Soranî Kurmancî
aw aw av
şew şew şev
awan awan avan
awî awî avî
lew – lêv
baw baw bav
6.2. 4. Navbeyna zazakî, kurmancî û ziwanê Avesta de zî vengê /v/ û /m/ ca bedêlnenê.
Zazakî Avesta Kurmancî
name naman nav
nîm/nême naêma nîv
zama zmtar zava
gam gama gav
hamnan hamin havîn
zimistan zyam zivistan
6.2. 5. Vengê /x/ heme dîyalektanê kurdî de esto û qirike ra vejîyeno. Ziwanê kurdî û dîyalektanê ey de, wexto ke /x/ û /w/ pê dima bêrê, nê her di vengî pêwa sey /xw/ telafuz benê, ke tira vajyeno dîftong. Zaf vateyê ke bi dîftongê /xw/ dest bide kenê, zazakî de sivik benê û vengê /x/ yê vernîya /w/yî de keweno.
Kurmancî Zazakî (Dimilî)
xwar wer
xwarin werden
xweş weş
nexweş nêweş
xwelî wele
xwah waye
xwendin wendene
xweyî weyî
6.2. 6. Vengê /j/ya kurmancî, bi vengê /z/ û /c/ya zazakî û ziwanê Avesta pê bedêlîyenê, ge benê /c/ û ge ge zî benê /z/. Nê vengî, mabênê şêweyandê zazakî bi xo de zî bedêlîyenê.
Kurmancî Zazakî Avesta
jêr cêr –
jin cinî/ cenî canay
jentin cena! cenayene cana
bêj vac vaçah
roj roj-roz-ruz –
jî zî zî
mejî mezg mazga
6.2. 7. Vengê /h/ya kurmancî, ziwanê Avesta de bi dîftongê /dh/, /th/ û vengê /x/ rey de bedêlîyenê, zazakî de zî vengê /h/ û /ş/ pê bedêlîyenê.
Kmmancî Avesta[40] Zazakî
rohnî raoxşna roşna/roşnayî
sihur/sor suxra sur
reh/rê raithya rayir
pahtin pathana pewtene
goh/go gaoşa goş
mih/mî maêşa mêşna
tihnî tarşna têşanê
6.2. 8. Mîsalandê corênan de zî aşkera aseno ke vengê /h/, vengêdo kehan ê dîyalektandê kurdî yo. Kurmancî û zazakîya ewroyîne de, hem /h/yê sereyê vateyan û hem zî ê mîyanê ênan de kiweno û vetey sivik benê.
Kurmancî Zazakî
fireh/fire hambaz/ambaz
şeh/şe hestor/estor
goh/go havil/avil
mih/mî herê/erê
hêş/êş herey/erey
hêvar/êvar heynî/eynî
dergahvan/dergavan hewnîya/ewnîya
mêhman/meyman mêhvan/mêvan
mirhov/mirov
rehwan/rewan
bihên/bîn
6.2. 9. Yewna xusûsîyeto balkêş ê kurmancîya corî, kurmancîya cêrî (soranî) û zazakî esto ke, kê eşkenê vajê xusûsîyetêko kehan ê ziwanê kurdî yo. Vengê /d/ yê peynîya nameyan û halê vîyarte yê karan, dîyalekta zazakî û kurmancîya verarojî (soranî) de xo paweno, feqet kurmancîya corî de kewto û kelîma bîya sivik.
Zazakî Kurmancîya verarojî Kurmancîya corî
kerd kird kir
kerdene kirdin kirin
berdene birdin birin
werdene xwardin xwarin
sard sard sar
pird pird pir
6.2.10. Mabênê zazakî û kurmancî de vengê /d/, /v/ û /g/ zî pê bedêlîyenê. Michael L. Chyet zî vano: “Pîta /g/ya kurmancî vera /v/ya zazakî û /w/ya hewramî ya.”[41]
Zazakî Kurmancî
va/vat go/got
vatene gotin
deng veng
verg gurg
vil gul
veleke gurçik
6.2. 11. Bi vatena Michael L. Chyet, “Vengê r û d bîyê l, z û r zî bi vêyartena wextî ya benê l. Na pê bedêlîyayena r û d yê ke bîyê l, hem seba kurdî û hem zî seba farisî raşt a.”[42]
Zazakî Kurmancî Farisî
zerr dil del
çar/çewres çil/çihel çehel
zana zana dâna
sare/serre sal sal
serdar serdar/salar salar
6.2. 12. Kurmancî de vangê /d/ yê ke demeyo nikayin de seredê tayê karan de yeno nûstiş, bi vengê /t/ ya bedêlîyenê: derim/terim, dixum/texum, dikim/tekem.
- 2. 13. Mabênê dîyalekt û şêweyê kurmancî û zazakî de vengê /y/, /w/ û /h/ pê bedêlîyenê. Nê vengî wezîfeyê pêgirewtene zî vînenê.
Zazakî Kurmancî
giya giha
siwar siyar
wûrdek hûrdek
hûrdî hûr
wirdî/her di herdu
wişk hişk
wiro herro
6.2.14. Tayê cayan de zî “vengê /e/ bedêlîyeno beno /y/: esîr/yesîr, exte/yexte/”[43]
6.2.15. Hereketê “kelkewten” û “herikyayene” bi vengandê l-, r-, s-, ya taswîr benê.[44]
Zazakî Kurmancî
laser lehî
pêl pêl
lêl şêlo
liv liv
ling ling
rem rev
herik herik
ray rê
rayan rêwî
rişna rijand
neseb neseb
ro robar
rokerdene rokerdiş
pilor pilor
- 2.16. Hem navbeyna zazakî û kurmancî de hem zî navbeyana şêweyandê zazakî de vengê /ş/, /s/ û /j/ pê bedêlîyenê.
Zazakî Kurmancî
raşt rast
rişte riste
rişt rist
rişten ristin
rişna rijand
- Pêbedêlyayîşê tayê venganê şêweyandê zazakî
- 1. Sey şêweyandê kurmancî, şêweyandê zazakî de zî vengê /b/ û /v/ pê bedêlîyenê.
Mirdasî(Pîran-Gêl) Dersim Çewlig (Bîngol)
hesab hesav hesav
kitab kitav kitav
yewbin zuvin yobîn/juvin
xirabe xirave xirawe
7.2. Mabêna şêweyandê zazakî/dimilî de vengê /z/, /j/, /y/ û /c/ pê bedêlîyenê. Seke Celadet Ali Bedir-Xan zî vano: “Lehçeya dumilî de zî çend birrî estî, nê birran mîyan de zî bi hawayêko aşkera ferqê mabêna veng û qaydeyan estî. Hetê vengana şêweyê Sêwreke de herfa /j/ bi qasê kurmanckî çinî bo zî, tayê çekuyan de no veng yeno dîyayîş. La şêweyandê bînan de sey şêweya Paleyî, vengê /j/ bin ra çinî yo û cayê ey de vengê /z/ yan zî /c/ yeno vatene.”[45]
Mîsal: zî/ jî
mij / miz
nêzdî / nijdî
mizgîn/ mijdane
roj / roz/ruc
berzîn/ berjîn
zewac/zewaz
yewbin/jewbin/zuvin
yewna/jewna
ziwa/jiwa
jew/yew
- 3. Mabêna şêweya Dêrsim û mintiqandê bînan de vengê /k/ û /ç/ pê bedêlîyenê.
Pîran-Gêl-Çermûg Dêrsim
keye çeye
keyna çeyna
keber/ber çeber
kêf çêf
7.4. Vengê /ş/yê cayandê bînan, şêweya Dêrsimî de beno /s/.
Mîsal: şenik / senik
weş / wes
derguş /dergus
şeş / ses
şima / sima
şew / sew
7.5. Mabêna şêweyandê zazakî de vengê /c/ û /g/ zî pê bedilyenê.
Mîsal:
veng/venc
Gan/can
gêno (girewotiş)/cêno
bigîr/bicî
gêrayene/cêrayene
7.6. Hem mabêna şêweyandê zazakî û hem zî mabêna zazakî û kurmancî de vengê /a/, /û/, /o/ û /u/yî pê bedilîyenê.
Mîsal:
ban/bon/bûn
manga/monga (moga/munga)
maker/moker/mûnker
giran/giron/girûn
panc/ponc/ponj/pûnc
varan/varon/varûn
7.7. Vateyê zazakî zaf rayan bi hawayê xo yo sade nê, bi pabesteyê xo yê nerîyîye û makîyîye yenê nûstiş û bîlhesa zî vateyê makî winî yenê nûstene. Ke ma raştê no hawa nûstişê çekûyan ameyê, gerek ma halê sade yê vate û pêrebesteyê aye têmîyan nêkê.
Mîsal:
Zazakî Kurmancî
dar/dare dar
dew/dewe gund
şew/şewe şev
biz/bize bizin
her/here (mankere) ker
par/pare par
7.8. Seke ma cor de zî dîyar kerd, senî ke navbeyna her di dîyalektanê kurdî de vengê /l/ û /r/ bedêlîyeno, navbeyana şêweyandê zazakî bi xo de zî vengê /l/ û /r/ bedêlîyeno.
Mîsal: mîrçike/mîlçike
rojine/lojine
zerr/dil/dill/zil/şêrzil
velg/berg
emserr/emsal
belûy/berûy
çiray/çilay
perçîn/pelçîn
qereçî/qeleçî
[1] Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara, 1995, r. 145
[2] Ludwig Paul, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2011, r. 20
[3] F. De. Saussure, Neqilkerdox: Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, r. 146
[4] “Belgeyê tewr kehên ê grûba hind-îranî, belgeyandê Mîtanîyan mîyan ra vejîyayê. Mîtanîyan, vakurê Mezopotamya de, nizdî 1500 serrî verê bîyayîşê Îsayî dewletêk viraşt bî.”(Korhan Kaya, Hindistan’da Diller, İmge Yay., 2005, r. 70)
[5] No nûste de kelîma “kurdî”, cayê “kurdîya kehêne” û dîyalektanê kurdî de ameya nûstiş. Etiya de wexto ke ma vanê “kurdî”, qestê ma, hem kurdîya kehên a û hem jî zar û lehçeyê ke kurdîya tewr verên ra peyda bîyê; sey kurmancî, kirmanckî (kirdkî/ zazakî/ dimilî), soranî, hewramî, goranî, lurî, kelhurî û ayê bînî yê.
[6] Zuhdi El Dahoodî, Kürtler: Tarih Kültür ve Yaşam Mücadelesi, Deng Yayınları, r. 162
[7] Ziya Gokalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınları, Nisan 1992, r. 27
[8] Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, Fırat Yayınları, İstanbul, 1994, r. 42
[9] Malmisanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul, 1996, r. 11
[10] Dr. Nûrî Dersimî, Kurdistan Tarihinde Dersim, Doz yayınları, İstanbul, r. 65
[11] Kemal Badilli, Türkçe İzahli Kürtçe Gerameri(Kurmancça Lehçesi), Dipnot: 2, Med Yayınları, r. 22
[12] Izady, Mehardad R, Bir el Kitabı Kürtler, Doz Yayınları. r. 299
[13] İslam Ansiklopedisi, Cilt: 6, r. 1112
[14] Şeref Xan, Şerefname, Hasat yayınları, 4. Bask, 1990, r. 21
[15] Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said Ayaklanması, Özge yayınları. Ankara, 1992, r. 145-46
[16] Malmisanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Kasim 1996, Deng Yayınları, b. notê binên ê 153, r. 11
[17] Nazmî Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ankara, r. 34
[18] Hayri Başbuğ, İki Türk Boyu: Zazalar ve Kurmanclar, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara-1984) , r. 17-33
[19] Şeref Xan, Şerefname, Hasat, 4. Baskı, İstanbul,1990, r. 20, Sewbî zî b.: Mc. Carus-Minorsky, Kürtlerin Menşei ve Kürt Dili İncelemeleri, Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık, İstanbul,1963, r. 48
[20] Martîn Bruinessen, Studıa Kurdıca, Onyedinci Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürt Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları, hej: 1-3, weşanên Enstituya Kurdî ya Parîsî, Nîsana 1985, r. 18
[21] M. Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kurdistan Tarihi, 4. Baskı , çev.: Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan, Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2012, r. 297
[22] Neqilkerdox: Bilal N. Şimşir, Kürtçülük(1787-1923), Bilgi Yayınları. 3. Baskı, İstanbul/ 2009, r. 519
[23] M. Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kurdistan Tarihi, 4. Baskı, çev.: Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan, Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2012, r. 290
[24] Ziya Gokalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınları, Nisan 1992, r. 27
[25] Mehmed Mîhrî (M.M), Mukaddimet-ûl Îrfan, Necmî İstikbal Metbası, İstanbul, 1918, bew. http://www.kovarabir.com/ mehmet-mihrim-m-mukaddimet-ul-irfan/, 15/06/2013
[26] Emîr Celadet Bedirxan, & Roger Lescot, Kürtçe Dilbilgisi, Doz Yayınları, İstanbol, 1997, r. 9
[27] Kemal Badilli, Türkçe İzahli Kürtçe Gerameri (Kurmancça Lehçesi), Med Yayınları, 2. Baskı, İstenbul, 1992, r. 22, 23
[28] Prof. Maruf Xeznedar, Zimanê Kurdî, http://www.kovarabir.com/dr-maruf-xeznedar-zimane-kurdi/, 17/06/2013
[29] Qanatê Kurdo, Gramera Zimanê Kurdî (Kurmancî-Soranî), Koral Yaınları, İstanbul, 1990, r. 7
[30] Peter J. A Lerch, Forschungen über die kurden und die iranischen Nordchaldar. Band I, St. Petersburg 1857, r. 78
[31] bn., Lerch, Peter J. A.: Forschungen über die kurden und die iranischen Nordchaldar. r.: 80-81. Band I St. Petersburg 1857
[32] Joye Blau, Kürtçe Dilbilim ve Sözlük Çalışmaları, Studıa Kurdıca, No:1-3, Paris, Nisana 1985, r. 65
[33] Kurdîyê Bîtlîsî, Jîn, hej: 14(1919), wer.: M. Emîn Bozarslan, Weşanxaneya Deng, Sweden,1985
[34] Mehmet Rifat, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, Kuram Yayınları, 2000, İstanbul, r. 44
[35] Zeynel Kıran, Dilbilim Akımları, Onur Yayınları, 1996, r. 27
[36] Seîd Veroj -Uçaman Abdurrahman, Ferheng-Vajname: Kurmancî-Hewramanî-Dimilî-Senendajî, weşanên War, 2002, İstanbul, r. 146
[37] ç. v. r. 146
[38] ç. v. r. 202
[39] Mihemed Mîhrî Hîlav, Mukaddimet-ûl Îrfan, http://www.kovarabir.com/mehmet-mihrim-m-mukaddimet-ul-irfan/
[40] M. Siraç Bilgin, Zarahuştra Gathalar, Doz Yayınları, İstanbul, r. 170-184
[41] Michael L. Chyet, Rûpelek ji dengsazîya dîrokî ya zimanê kurdî, kovara Bîr, hej.: 3, 2005, r.109
[42] J. b., r.110
[43] Mihemed Mîhrî Hîlav, Mukaddimet-ûl Îrfan, http://www.kovarabir.com/mehmet-mihrim-m-mukaddimet-ul-irfan/ , 12/03/2013
[44] Walter Porzîng, Dil Denen Mucize, cild: 1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990, r. 21
[45] Celadet Alî Bedirxan, Hawar, h.: 23, çapakerdişê weşanê Nûdem, Stocholm,1998