Ewro qismêk muhîm ê çapemenîya Turkiya, tayê derûdorê akademî û qismêk mesulê hikumetî, bi zanayî yan zî nezanî ya manaya mefhumanê kurd, kurmanc û “zaza” yan zî kurdî, kurmancî û “zazakî” kenê têmîyan. Bîlhesa zî wazenê “zaza” û “zazakî”, kurdan û kurdî ra teber, sey yew ziwan û komeyê etnîkî yê ciyay dîyar bikê. Ayê ke winî vanê û tefekûr kenê, seba îspatkerdişê enê vate û fikiran zî, xo bi tayê qulp û sebebanê zeyîfan ra bestenê. Qismêk ênan vanê: “Zazakî kurdî nîya, lehçeyêk ziwanê farisî ya”, qismêk vanê “gelek lehçeyê kurdî estî û qisekerdoxê ênan yewbine fam nêkenê” û qismêk zî vanê “Zazakî û kurmancî di ziwanê cîya yî”.

Bawer bikê ayê ke winî vanê zî, hema hema pêroyê ênan yan ziwanê kurdî û lehçeyanê eye baş nêzanê yan zî qet nêzanê, qandê ke nezanîya xo zî dîyar nêkê goreyê tayê sebebandê îdeolojîk û sîyasî hereket kenê. Eno nûşte de, ez wazena biney basê alozkerdena ena mewzuye bika û bi kilmî ya zî ciwabê enê bêj fikir û kesan bida.

Goreyê tesnîfkerdena qismêk zaf zêdeyê ziwanzanayan kurmancî û zazakî, mîyanê komeyê ziwanandê Hînd-Awrupayî de, dekiwenê mîyanê gruba aryanî (îranî) û di şax û lehçeyê ziwanê kurdî yê. Bêguman ez nêvana tena di lehçeyê ziwanî kurdî estî, sewbî zî gelek lehçeyê gird ê ziwanê kurdî estî. Labelê seba ke mewzuya ena nûstene kurmancî û zazakî ya, etiya de tena basê ênan kena. Ziwan sey çîdêk ganî yo, zemanî mîyan de bedêlîyeno û goreyê ca û şertan, tira formê newey peyda benê. Her yew formê ciya yê ziwanî, xo mîyan de cîyayîyêk dîyar kenê û her yew parçeyêk ey ziwanî yê. Mîyanê zemanî de peydabîyena formê cîyayî û bedêlîyayîşê ziwanî, xusûsîyetêk tarîxî û esasî yê ziwanî yo. No sebeb ra ayê ke basê zafbîyayîş û yewbin famnêkerdişê lehçeyanê kurdî bikê, gerek enê prensîbê esasî yê ziwanzanîye bizanê. No sebeb ra bîyayişê dîyalektandê cîyayan, seba yew ziwanî lawazîye û kemanîye nîya, eksê eye, bîyayişê dîyalektandê ciyayan dewlemendîya ziwanî dîyar kenê. Ewro zî milletê ke hetê nûstiş û edebiyatî ra ziwanê ênan sey ziwanê tewr dewlemendî qebul benê, hema zî dîyalektê ciya yê ziwanê ênan estî û zaf cayan de zî ke bi enê dîyalektanê ciyayan qisey bikê yewbine tam fam nêkenê.

Têkilîya ziwan û lehçeyan ser ro, hetê ziwanzanayan ra zaf çîyê ameyê vatiş û nûstiş. Eger ênan mîyan ra qismêk nêmcet, sey îspatê fikrê xo bêro dîyarkerdiş, ena raşt nîya û dûrê ray û ehlaqê zanyarî ya zî. Eno sebeb ra ez wazena etiya de der heqê têkilîya ziwan û lehçeyan de, fikir û vatişê çend ziwanzanan bîyara şima vîrî. Ziwanzano almanij Ludwig Paul vano “bêntarê ‘ziwan’ û ‘lehçe’ de hîç sînorêko qethî û ‘xozayî’ çinî yo. Kes şêno di şêweyanê cîyayan ê yew ziwanî hetê kulturî ra sey lehçe, sewbî hetana zî sey di ziwanê cîyayan tarîf biko. Mesela “ziwan û lehçe”, goreyê tarîfkerdiş û xusûsîyetê ênan, mimkun o ke hetana yew dereca keyfî bo zî.”[1] John Loyns zî vano: “Bêntarê lehçeyandê ziwanêk de yan zî bêntarê lehçeyandê ziwananê hemberyanê yewbine de dîyarkerdişê sînorêko mutleq mimkun nîyo”[2] Tayê ziwanzanî zî lehçe (diyalekte), sey “şêweyêk qisekerdiş”ê ziwanî tarîf kenê. Bi kilmîye ma şênê vajê ke tarîfê “lehçe” ser ro, yew çarçeweya dîyarkerde û sînorêko mutleq çinî yo. Gelek ziwanzanî enê tarîf û sînorî, goreyê fikir û ewniyayîşdê xo dîyar kenê û yewbîyayena lengûstîkî û yewbîyayena etnîkî-kulturî pêra cîya kenê. Labelê ayê ke wazenê “zazakî” û kurmancî sey di lehçeyan nê, sey di ziwanê ciyay dîyar bikê, wexto ke hetê dîyarkerdişê ciyayîya lenguîstîk ra kewenê tenganîye, sey Hesen Reşît Tankut ê îdeologê resmî yê Cumhrîyetî, verê xo danê ciyayeya cografî, mezhebî û dînî. Lazimo ena raştîya lenguîstîk hetê heme kesan ra bêro qebulkerdiş ke ferq û nizdîyeya ziwan û lehçeyandê bînan û bîlhesa zî yê koma arî çi hend o seke, yê zazakî û kurmancî zî kemî-vêşî ehend o. Mîsal; “Ziwanê erebî yo ke ewro Sûriye ra bîgîre heta Misir û ewca ra heta rojavayê vakurê Behra Sipî, mîyanê Afrîqa û Nêmgirawa Erebî de yeno qisekerdiş, dîyalektê erebî yê cîya-cîya yê.”[3] Zaf cayan de qisekerdoxê erebî ke bi dîyalekta xo ya qisey bikê, yewbine fehm nêkenê.

Mesela têkilîya farisî-kurdî yan zî farisî-zazakî, yewna mewzuya manîpulasyonî ya. Bi kilmî ya kê şênê vajê ke komeyê ziwanê kurdî, dekiwenê mîyanê komeyê ziwanê rojawayê bakurê îranî. Wexto ke ma vanê îranî, qestê ma tena ziwanê farisî nîyo, labelê mimkuno ke tayê kesî biwazê kelîma “îranî” ra tena mana farisî vejê. “Çimkî senî ke her ziwanê germanî almanî nîyo, her ziwanê îranî jî farisî nîyo”. Eno sebeb ra ma şênê bi asanî ya vajê; vernî de “zazakî” û tira pey zî kurmancî, soranî, hewremanî û lehçeyê bîn ê ziwanê malbata kurdî û farisî bi lehçeyandê xo ra mîyanê komeyê ziwanê îranî (aryanî) de ca gênê. Eger ma ziwanê arî sey darêk qebul bikê, enê ziwan û lehçeyê ke ameyê homartiş, her yew şaxêk ena dare hesibîyenê. Hem hetê xezîneya kelîmeyan ra û hem zî hetê lenguîstîk ra gelek xûsusiyetê ênan pê manenê. Labelê ewro farisî ziwanêko ciya yo, ziwanê kurdî zî bi lehçeyandê xo ra farisî ra ciya yê. Qandê neye rê zazakî/dimilî/kirdkî çiqas nizdîyê farisî bo, kurmancî û soranî zî bi kemanîye ehende nizdîyê farisî yê. Eno sebeb ra, ayê ke vateyê xo bi dîsiplînê akademî ra bestenê û vanê; “zazakî yew lehçeya farisî ya” yan zî “zazakî şaxêk malbata ziwanê kurdî nîyo”,  kê şênê vajo ke enê kesî bi vateyêko sivik, bi namebê akademî manîpulasyon kenê.

Peynî de wazena naye vaja, bawer bikênê ayê ke bi name û ûnwan û meqamandê cîyayan der heqê ena mesela de nûsenê û qisey kenê, gelekê ênan ziwan û lehçeyanê kurdî nêzanê. Enê kesê ke winî vanê, wa biney serey xo wedarê, vernî de ê xo û tira pey zî halê ziwanandê dinya û hemberyanandê xo bewnî. Gelo ferqê têkilîya lehçeyandê enê ziwanan û kurdî çiyo? Wexto ke cêgêrayox û nûştox basê dîsiplînê akademî û objektîfîya zanyarî biko û bi xo zî lîyaqatê ey nêko, bi vateyêko sivika, ewca de raştîye çinî ya û îlim nêbeno ancax şerletanîye bena.

Amed, 27.01.2015

[1] Ludwig Paul,  I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2011, r. 20

[2] F. De. Saussure, Neqilkerdox: Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, r. 146

[3] Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. baskı, Ankara-1995, r. 142