Kê şênê vajê ke kultur û folklorê kurdan, “paştiya xo daya veng û vatişî”, bi vatiş û eşnawitişî reyde ameyo heta eyro. Mesela Seyehmed û Xece, yew parçeyo kehên yê folklora ma wo. Eno nûste de, verê heme çî, ez wazena derheqê ena mesela de biney agadareye bida şima û tayn xûsusiyetanê aye bîyara ziwan. Wexto ke bahsê folklor û edebiyatê şarî yê kurdan bibo, bêguman verê hemine destanê zey Seyehmed û Xece, Memê Alan yenê kê vîrî. Gama ke babete(dakera) eseranê folklorî sero bo, ma biwazê nêwazê varyantê ciya yê enê eseran vejyenê vera ma. Xora peydabiyayişê ay ciyayê bi xo, xûsusiyetêko esasî yê eser û berhemanê folklorî yo. Ena çaçova de, hewceyo kê verê heme çî goreyê varyantê ciyayê “Seyehmed û Xece”, bahsê bedêlyayişê nameyê qehremanê ena destane bikê.

Wexto ke ma bala xo bidê varyantê ciya yê Sîyabend û Xece, dîyar beno ke her yew varyantê yên de nameyê qehremanê ena destane ciya ciya ameyê nûstiş. Roger Lescot vateyo verên yê berhevoka Memê Alan de wexto ke bahsê ena mesela keno seba bêjê aye vano “destan” û name zî zey “Sîyamendê Silîvî” dîyar keno.[1] Kitaba Huseyn ERDEMî de, nameyê qehremanê mesela zey “Sîyabend”î[2] ameyo nûstiş. Kitaba ke bi nameyê “Destanên Kurdî” terefê Celîlê Celî û Ordîxanê Celîlî ra ameya amedekerdiş, ewca de zî name zey “Sîyabend” vêreno. Kitaba “Folklora Kurmanca” de, çehar varyantî ameyê nûstiş û her yew varyantê ênan nameyê ciya yê ameyê nûstiş zey “Sîabend”, “Siyabend”, “Siyavend” û “Sîamanto”.[3] Kitaba M. Said Ramazan El Bûtî de zî name zey “Siyamend”[4] ameyo nûstiş. Varyantêko deyrbaz(dengbêj) Husênê Fare zey kilame vano, ewca de zî name “Sîehmed”[5] o. Varyantê dimilî(zazakî) yo ke Gêl de û fektê Hûsê Quçe ra ameyo giroteş de, “Seyehmed”[6] vêreno, ke eno nûste de zî ay name ameyo tercîhkerdiş. Mi hete de çinî yo, labelê goreyê tayê agadariyan varyantêk dimilî yê “Seyehmed û Xece” zî, nûştox Koyê Berzî dayo çapkerdiş. Eke ez bişêna enê varyantî zî peyda bikera, bêguman o da zî fayde bido ena xebata ma.

Seyehmed û Xece hem bi mesela(çîrok) û hem zî bi deyre reyde vajyena. Yanî hem xûsusiyetê destanan û hem zî yê çîrokan tede estî; hem xûsusiyetê nesrî (pexşan) û hem zî yê şiîrî tede estî. Kê şênê vajê ke destanî, yew bêjê edebiyatê arîstokratan o. Ziwanê şiîrî zî wasiteyê îfade kerdişê enî bejî yo. Feqet destanan de zaf ray qahreman yewdo zadegan (Mîre, Axa, Şêx, Serekeşir, … ) o. Mesela Seyehmed û Xece de qahreman zadegan nî yo, şarî ra yew o; heta tebaxa binên ra yewêdo seyek yo.

Wexto ke ma bala xo bidê mewzû û biyayişê mesela Seyehmed û Xece, tayê xûsusiyetê ayê mûhîmî dîyar benê. Mewzûyê esasî yê mesela; merdişê pî û maya Seyehmedî -qehremanê çîroke- û seyek mendişê ey yo. Nameyê pîyê qehremanî Ehmed bîyo. Vanê wexto ke pîyê ey merdo, O, hema pîzeyê marda xo de pitikêko çend aşme bîyo. Wexto ke marda xo ra beno, sebebo ke pîyê ey merdo, nameyê pîyê ey nanê pa û êdî tira vanê Seyehmed. Bîyayişdê Seyehmedî ra dime wextêko kilm vêreno maya ey zî mirena. Seyehmed êdî beno seyekê verdestê dat(ded) û datcinî. Êdî çi beno ze ke weyta ra dime dest bide keno. Seba ke çinîbîyaye û feqîreye mîyan de yî, mecbur manenê ke dew ra koç bikê, şirê cayêna xo rê karêk bivînê û pê pîzeyê xo mird bikê. Raywaneya koçkerdişî dest bide kena. Ena raywanê de çîyê ke benê (qewmiyenê) û yenê ênan serî ser, esasê mesela teşkîl kenê.

Seyehmed, merdişê may û pîyê xo û seyek mendişeya xo, sebebê heme çîyê (tebayê) ke ey serî ser de ameyê, qebûl keno. Û zano ke ganê pî û maya ey zî “felekê-melekê mewtî” giroto, ay sebeb ra hedefê ey gangêrê pî û ma yo, yanî “felekê-melekê mewtî” yo. Vano “gerek ez ey biveyna û heyfê kokima maya xo tira bigîra”. Heta tena bi girotişê heyfê kokima maya pîre zî razî nêbeno, vano “eger ez ey  bivîna, ne bi ya mi, bi ya Homayî, ez do bi wûrdî çokan vazda sênedê ey ser, dewrê Hezretê Ademî ra bigîre heta eyro, pers û sewalê keynek û veyvekanê şarî bide bika, tira pey zî ez do hesabê kokima maya pîre ey ra persa”. Eslê xo de sebebê heme çîyê ke mi serî ser de ameyê o bi xo yo, eger ey, ez bê pî û maye,  seyek û keberan vera nêverdaynê, enî meseleyî pêro mi serî ser de nêameynê.

Seyehmed heta ke raştê Xece yeno û beno zerrkewteyê aye, hedefê ey, “felekê-melekê mewtî” ra heyf girotiş o. Labelê wexto ke raştê Xece yeno û aşiqê aye beno, eşqê eyo raştikên hedefo esasî bide dano vinîkerdiş. Eşq Seyehmedî keno dexisok û hesûd, ena hesûdeye hende vêşî bena ke, bide dest û lingê destbirakê eyê Qeregetranî dano qeydan kerdiş. Ey ra dime, êdî mesela rengêko dunyewî gêna. “Eşîra Şikakîyan”[7] mîyan ra remnayîşê Xece, agêrayişê koyê Sîpanî, û pê mirad nêkerdiş, peynîya mesela ya. Eno het ra peynîya mesela Seyehmed û Xece, biney manena peynîya mesela Mem û Zîna Ehmedê Xanî. Labelê ma zanê ke temaya eşqê di heskerdoxan û pê mirad nêkerdişê ênan, bêguman rojo tewr verên ra hetanî ewro kulturê heme milletan de esto û îtibarê xo zî qet vinî nêkerdo. Wexto ke bahsê enê wûrdî eseran bibo, hewceyo kê yewna xûsusiyetê ênan o mûhîm bîyarê xo vîrî; Mem û Zîna Ehmedê Xanî de biney tesîrê farisî dîyar beno, labelê Seyehmed û Xece de, qet şopa tesîrê farisî nêasena, bi ziwanêko sade û zelal vajyena.

Wexto kê bîyayiş û qewmiyayişê mîyanê çîroke de xo çiman vera bigîrê, karê ke Seyehmed keno, bi zerba ey nîyê. Halo ke tede wo, sebebê esasî yê enê karan qebûl keno. Coka vano: “Wa biney rehma Homay dekewo zerrda şima. Ez etiya de veyşan a, ez bame (viran) ya, ez warwa ya.” Û her karo xirab û nerindeya ke bi destê ey bena, tira pey zî seba telafîkerdiş û kemîkerdişê zirarê ay karî, çi ey dest ra bêro keno û vano ““Belkî xêrê û guneyê mi zî têvero şorê”. Eger ke ma baş bala xo bidê, psîkolojîya ke ey ver bi enê karan bena û tira pey zî muhasebeyê eyê derhqê karandê xo de; şopa felsefeyê dualîstî ano kê vîrî. Qehremanê ena destane, hem “rindeye-başeye” û hem zî “xirabeye” temsîl keno. Her karo xirabo ke xo mecburê kerdişê ey vîneno, kerdena ey ra pey, ena raye seba kemênayişê encam û telafîkerdişê ay xirabeye xebityeno û  wazeno dîyar biko ke sebebê ena xirabeye we(o) bi xo nîyo, eyê ke o bê pî û bê maye verdayo, o bi xo yo.

Seyehmed û Xece de, mekan û zeman pêwa girêdaye yî, cê nêbiryenê, zemanêko dîyarkerde zî çinî yo. Mesela de bi giraneye ser bahsê heyatê dewe bibo zî, têkilîya ênan û şeharî ra zî qutbiyaye nîya. Heme varyantê ke mi deste estî, mitleqa ênan de bahsê “bajarê Encewaz”î beno. Ca û warê destbidekerdişê mesela, dewêka Silîva ya. Çimkî wexto ke qehremanê xo dano sinasnayîş vano “nameyê mi Seyehmed o. Eslê mi Silîvan ra yo. Mi ra vanê Seyehmedê Silîvî.”[8] Tira pey raywaneya ver bi koyê Sîpanî û şeharê Elcewazî dest bide kena. Ena mesela de çiyê(tebayê) ke benê, zemanê ênan pêro bi girêdayeyê şexsiyetê qehremanî yî. Cayê seet û roj û aşm û seran de, bîyayişê dergeye û kilmeya karê qehremanî dîyar keno.

Bêguman yew çîyo mûhîm zî, tespîtkerdişê peydabîyayişê wextê ena mesela yo. Goreyê varyantê ke mi hete estî, wexto kê dewrê qewmiyayişê tebayê ke enê varyantan de bahs beno xo çiman vera bigîrê, derheqê wextî de tayê nîşanê mîhîmî dîyar benê. Labelê ganî kê baş tespît bikerê, ke bahskerdişê ay qewmiyayişan, qandê şênberkerdişê meseleya yo, yan zî heqeten eleqa ênan û mesela ra esta yan nê.

Ke ma baş bala xo bidê mesela Seyehmed û Xece, gelek xûsusiyetê ciya û zaf kehanî tede dîyar benê. Tema û qewmiyayişê fewqalede,  xûsusiyet û vateyê mîtolojîk û efsanewî zî te de estî. Mesela Seyehmed û Xecê de vateyê mîtolojîk, efsanewî û raşteya kulturê civata kurdan dekewtî têmîyan. Bêguman motîfê dînî zî zaf cayanê mesela de yenê tekrarkerdiş. Wexto ke tayê varyantan de nameyê eşîran, çeka destê Seyehmedî(çîqê devî), qewmiyayiş û bîyayişê tayê hedîseyan, çarçova dîyalogan, ûsil û adetê qehreman û akotoranê bînan bîyarê xo vîrî, enê xûsusiyetî dîyar benê.

Mîsal, motîfî zey çeka destê Seyehmedî(çîqê/çîmê devî) û hêz-qewetê yê, hejdiyeyê serê çimedê awe(ke Seyehmed ey kişeno), “felek û melekê mewtî”, “Erebzincar a keyna mîredê cinan”[9], Deybilqiran, çend motîfê mûhîm î. Wexto ke Seyehmed bi girçikê dara vinêşkêr pawa halê xo îfade keno vano: “cotê şalûl û bilbila, ji hal û dilê min û Xeca min ra dixweynê sêsed û şêst û şeş zimanî.“ Etiya de humartiş û belîkerdişê mîqdarê tebayan de reqamê hîrê(3) û reqamê qatê hîrê, xûsusiyetêk mîtolojîk û zaf kehên yê kulturê Hind-Awrupa yo. Wexto ke ma baş bala xo bidê, destana “Memê Alan” de eynî xûsusiyet esto.

Adet û toreyê ke bahsê ênan beno, eşîret(şikakî), şêlik û heyatê ênan, keleşeye, neyareye, tabîr û vateyê ke mîyandê çîroke de vêrenê,  gawaneye, meymanperwereye, golikvaneye, xizmetkareye û sewbî xûsusiyetî, vate û xûsusiyetê komelgeya kurdî yî.

Wexto ke babete berhemêko folklorîk bo, îmgeyê ke tede vêrenê û dereca raşteya îmgeyê ke bahsê êanan beno zî mûhîm a. Çimeyê folklorî dûrê raşteye nîyê, labelê her îmgeyê folklorîkî zî raşteye bi xo nîya. Zafê îmgeyê çîrokan, îmgeyê viraşte yî, tesawirkerde yî. Hejdiyayê ke dekiwenê çimedê awe, Erebzincar a keyna mîredê cinan, çeka zey çîqê devî, dêwê hewtsereyî û sb. Enî bêj îmgeyî raşteya xo de qet nêbîyê.

Eger analîzkerişê yew mesela anasarên de biney bahsê xûsusiyetê qarekterîstîk yê qehremanan nêbo, bêguman kemaneyêk peyda bena. Ena mesela de, Seyehmed dereca yewin de û Qeregetran zî dereca didin de aktîf o. Wûrdî destbirakî wexto ke şopa “Felekê Mewtî” çarnenê, raştê Erebzincar(keyna mîredê cinan) ameyiş, pêgirotiş û keftûlefta ênan û peynî de zî cenî vejyayişê “Erebzincare”, tesîrêko mûhîm bedilyayişê Seyehmedî sero keno, xo bi xo mikur beno û vano: “Ya rebî! Heta eyro ez çarnena ke xo biresna Felekê Mewtî, ena yew cenî ya. Eyro heta êrey hinî ma yewbin werdo, zor mi aye daya erd ro. Û ko senî ez bişêna felek- melekê mewtî bikişa. Ena hema yew kota cenî ya. Mi hende ezîyet werd, hende zor da mi.” Ewca de Seyehmed heze tikê xo aqilyeno, hedef ey bedêlyeno û bi ey ra pawa qerekter zî bedêlyeno. Wexto ke verê xo dano ca û warê Xeca Zeydan, beno meymanê ênan û zerra ey dekiwena Xece, êdî Seyehmed hîna vêşî ver bi qerekterêk dunyewî bedêlyeno. Ay qonax ra pey, êdî Xece zey qerektero didin mesela de cayê xo gêna. Ena mesela de hinde doz û daweyî Seyehmedî serî ser de yenê, dekiweno tenganeye, feqîreye û zengîneye veyneno, qet heyf girotiş û wayîrê malê dinya biyayiş nîno ey vîrî. Çimê ey maldê dinya de çinî yo, “Talanê karwanî teslîmê Emer Axayî keno” û agêreno tira vano “ez pê çi dikim mal û milk û melalê dinê”. Ver bi peynîya çîroke(mesela) de, heme çîyê ke ey serî ser de ameyê rêz keno û bi reheteye reyde xo rexne keno û kemaneya xo zî vano:

Sêviyê destê ap û amojê ez im,

ewê ku heft salî ji xwe ra hêsîrê ap û amojê bû ez im,

sebebê Hecî Bedirxan Beg ê başbazirganê salê ez im,

sebebê Qeragetranê bira ez im,

sebebê heft bira û dozdeh pismamê te yê wekî şêr ez im,

sebebê Demirqirê Şê, bêxwedî hiştîye li çîyayê Sîpanê, ez im

sebebê çavê belek, bejna bûkî îro kiriye xwarina gurên çîyayê Sîpanê, ez im

ewê ku li felekê digerya, li dinyayê çavsorî dikir ez im.”[10]

Mesela Seyehmed û Xecê de, qerekterê Seyehmedî; bi raşteye û xeleteyê xo, bi erdem û zeafiyetê xo (dexsokeye û bawerî bi qeregetranî nêkerdiş zeafiyetêko mûhîm o), bi hal û helwesta xo zey yew îmgeyê kurdî yo.

***

Seyehmed û Xece

Vanê cayê bî cayê çinî bî, di biray bînê. Namey yewî Ehmed bî û ê ayê bînî zî Mihemed bî. Ceniya Ehmedî bi gede nêweş bî. Beyntar de çend aşmî vêrenê Ehmed mireno. Çend aşmî ra pey Homay yew gede dano bide. Namê yê Seyehmed nanê pa.

Seyehmed hem keçel û hem zî seyek bî û datê(dedê) xo hete mendênê. Datê yê, o weye kerdê. Datê yê û datciniya yê zaf feqîr bî. Xo rê dewan û deştan ra geyraynê û bi xizmetkarê û şiwaneyê reyde şêlikê xo vêyarnaynê.

Vanê rojî rojan mîyan de datê yê agêreno tira vana:

– Seyehmedê mi, gurrîyê mi, bi eno hewa geyrayişî reyde nêbeno, ma xo rê yew gawanê, golikvaneye yan zî karîna bikê ke bişênê mirdî nan borê, hîna rind nêbeno?

Seyehmed vana:

-Dato ti zanê.

Dat tikê xo verd delîlya û agêra Seyehmedî ra va:

-Ma şorê(şirê) yew dewe û ez to rê gawaniya ay dew gêna, ti şo gawanê bike û ez zî nan-man arêda û ma ko xo rê pey îdare bikê, vêyarnê.

Da piro şiyê, cenî û biraza rayir kewti şî. Dûr nizdî epeyî rayir şî. Raştê yew dew ameyê û ewcade bî meymanê muxtarî. Şamîya xo werd û tira pey gam û wext vêrat, muxtar tadya hal û haca meymanandê xo persa. Mêrdekî va: “Hal û haca ma, … ena ya.” Muxtar zî gamî fikirya û agêra va: “Madem ke şima feqîr î û gedeyê şima zî esto, mi gawaniya dew daye şima.”

Seyehmed û datê xo bi eno hawa gawaneya dewe girote.

Seyehmed tadiya datê xo ra va:

– Yewna çî esto ha, ti zanê.

Datê yê va:

– Çi yo?

Seyehmedî va:

-Anka meyşte amnan ame û ez şiya dewarandê şarî ver, yew pirên mi ra yo û citê timanî mi payde yî û serey mi zî keçel o, eger ke meys û mêşî zor bidê mi, ez ko şora dekuya qulan-milandê zinaran û seyda daran, ko dewarî zî ena raye moz bikê. Wexto ke dewarî moz kerd, şono dekuweno bexçandê şarî, bostanandê şarî, heban û ziyanandê şarî. Êrey der ke ez ameyo keye, ay wext ko şar çiwan û şewtanê xo bigîro û bêro ma ser de. Ko yew vajo gayê mi nêameyo, yew vajo manga mi nêameya, yewî vajo golika mi nêameya û yewî vajo ziyanê mi çerayo ez ko çi bika, çi ciwab bida? Ti zanê ez nişêna ciwab bida. Eno sebeb ra ez nêşona dewaran ver.

Datê yê agêra va:

– La ti vanê çi? Ma sekê?

– Ti zanê.

– Ma gerek yew kar û xebat bikê. Ma mecbur î. Ma şorê to rê zî golikvaneye bigîrê.

– Şima zanê.

Datê yê şî muxtarî hete va: “Wila bêmiradê ma nişêno şoro dewardê pîlî ver, feqet golikvaneye belkî bişêno”. Muxtarî zî golikvanê daye bide.

Seyehmedê to dest bide kerd şi golikan ver. Çiqas şînê golikî veradaynê çere, o bi xo zî yew qûça gergerî bînê û timo şînê wêra, ay qûçe ver de roniştê delîlyaynê, fikiryaynê. Golikî xo vera çeraynê û êrey der girotê ameynê keye.

Rojî rayna golikî berdî yaban de veradayê çere û o şi qûçe ver de ronişt xo bi xo fikirya va, “gelo ena maya mi û pî mi merdî, ez seyek menda û yewî xêr û xêratê ênan nêkerdo. Enê golikî çewres heb a. Nêmey yên ê mi û nêmeyo bîn zî yê dewijan î, yanî vîst heb bara min a, vîst heb zî bara dewijan a. Bawo ez yê xo serebirrnena dana xêr û xêratê may û pêrdê xo. Ena hewa dişmîş bî û warişt ay golikan ra vîst heb serebirrnayê. Nopol, dopol qertelê belatî ameyê ser, vergî, lûy, teyr û tebûro veyşan ameyê bide. Ên pîzey xo dekerd. O zî êrey ame keye. Dewijî nopol ra, dopol ra ameyê yê ser de. Çi yo, çi niyo? Ay va golika mi nêameya, ay bînî va golika mi nêameya, …

Veynda Keçelî da va: “

-To se kerdo bêmirad, enî golikî kû ra de mendî?”

Keçelî va:

-Wila ez rast vana, zurî nêkena. May û pîyê mi çi wextan ra merdî yewerî ênan rê xêr û xêrat nêkerdo. Ey golikî çewres heb bî. Vîst heb bara min a, vîst heb zî bara şarî ya. Mi golikê xo serebirrnayê û dayê xêr û xêratê may û pêrdê xo.

Dewijî yenê bide, …

Datê yê ewnîyeno nêbeno. Keçel girot û dew ra vejyay. Raykewtî şî. Epeyî ca şî û dat tadiya cenîda xo ra va: “Ma enî bêmiradî se bikê la? Anka şew bî, ma jê hewn de veradê û xo rê perrê şorê cayra, ke ma enî ra bixelisî yan zî ma kûra şorê, belayê yê ma serî ser de yeno(Keçel zî enî qisanê yên goşdareno). Dosera ma wardê yê hewn de ca verdê û ay lehêfê ma pêro pêşe, ma wegîrê û xo rê weyta ra vejî.” Dat û datcinî dosera wardenê lehêf ti ro pêşenê, ti mevaje ke keçel verê ênan warişto tay pertal-mertalî û çî-mî ewra de dekerdo cadê xo û lehêfê xo piro pişto û şiyo xo limito. Ên wariştî lehêfê xo wegrot û yella şî.

Zaf-tayn epeyî ca şî. Nizdî yew dew bî û kûtikan dor-norê yên girewt. Ena heta, ay heta vir bî, hoşt, hoşt, hoşt, hoşt, …. Xal tadya cenîda xo ra va: “Cenekê! To dî ma se kerd. Anka Keçelekê ma weytade bibînê, ka dekuyo kûtikan miyan her yew, yew heta biko, yên vila biko. Anka ko ka ma parçe bikê.”

Enî vatiştê xalî ser ra, Keçelekê to va: “Dato mi rone, ez weyta ya.”

Datî şalage xo pey ra ronaye. Willa Keçelekê to vejya dekewt kûtikan mîyan û her yew, yew heta kerdî. Ancîna pêro têreyde raykewtî şî.

Cenêke tadyay va:

– Ma kû ra şonê!

Mêrdekî va:

– Ma şorê zîyare ser. Şar yeno ziyar ser nan-man, zad-mad û sewbîna çî-mî danê. Ma ewra de ko yew-di rojî pîzeyê xo dekê, mird bikê, çî-mî borê.

Wexto ke şî zîyare ser, Seyehmedî ewra de qicekandê şarî ro da, firaqî şikitî, firaqî tirawitî, … Hemin va: “Heyran eno bêmirad bira nêvindeno. Eno çi yo? Çi kare yo?” Yew pîrik zî teyşan bîbî û şî va: “Tikê aw çinya, bidê ma borê.” Yew cenêk tikê şî adaşt û mîza xo dekerd arde daye bide. Pîrik va: “Eno çi hawa yo?” Cenêk va: “ha hew! Ti nêzana, yew Hejdiye dekewto fekdê eynîdê ma, xo rê qorî mîza yewbin wenê, qorî mîza dewarî wenê û aw-maw ma dest nêkiwena. Hewte ra hewte, êne ra êne û aşim ra aşime yew ray aw dano û hinî nêdanê. Ay hejdîye timo çimedê ay eynî de vinderte yo.” Ay game zî Keçelekê to weyra ra vêreno û cenêk tadyena vana, eno lajek heze fizul bo, ma yê berê ver ay hejdiyê bidê. Ay gam zî Keçelek(Seyehmed) tadya va: “Wabo. Ez şona, ez şona yê kişena.”

Da piro şî. Şî ewra (çimedê aw ser). Yew çeka yê zî esta. Çi ya? Yew kateyê çîpa devî yo. Feqet bido çîro, ay çî sax nêmaneno û ard ra nêwardono. Pancas heb qetil zî biko, ay çîpa devî ya. Ey çîpa devî girot û şî fekdê eynî de vindert. Wêre de tikê pawit û ewniya Hejdiye vejîya. Hejdîye senî ke vejîya, Keçelekê to dapira yê kişt. Ti ra pey aw hinî ameye. Keçelek agêra va: “De kam xo rê aw beno wa hinî bêro bero”. Dîrê(di-hîrê) rojî şarî aw xo rê berde û ti ra pey Keçelekê to va: “Mi Hejdiye kişto(!), ez nêverdano yewî aw bero”. Yanî seba aw ay mêrdiman ra xerac waşt.

Milete va: “Liya eno hawa nêbeno heyran(!)”. Herê(!) Keçelek goş bi yewî dano(!).

Wêra de yew zama zî newe zewicyayo û aw nêcaweno. Agêra va: “Law eno çîyo vanê yew Keçeleko pîs şiyo ewra yew marr kişto û nêverdano millet aw biyaro. Ez anka şira yê geber kena ewra de.” Zamay to dapira şî. Keçelekê to çîpê devî cord weşend bide, zama têser de qelibya. Ca de wişk û biring bî. Zama zî kişt. Ey êdî dewe pêro pey hesiyayê ke zama kişto, pêro derê bî dişmenî, qelibyayî yê serde. Wexto ke dewijî pêro qelibyayî yê serde, o perra şî.

Tira pey beyntardê ay dewijan û Keçelekî de neyarê peyda bî. Keçelekî yew wext teber ra mahkumê kerd û çewres heb gamêşê ay dewijan kiştî. Yanî çewres heb bêjdê gamêşan ra. Nêverdaynê ke yewî ay dew ra vejyo teber. Pêro dew mîyan de mahkum bîyê. Ey ewniya ke nê, peyniya enî hawayan nîna, ay memleket ra perra şî. Şî yewna memleket.

Cayo ke şiyê, wêra de yew axa bînê, vengan day bî. Axa wayîrê mal û milkî, bax û bexçan û qewm û eşîr bî. Çewres heb keleşê yê bînê. Keçelek zî pê hesiya ke bi eno hawa yew axa ewta de esto. Keçelekî xo hete va: “Ez şira axayî hete. Çewres heb keleş weye keno. Wa ezê biba çewres û yewin. Eger mi qebûl biko(!)”

Wexta ke Keçelek şono dewda Axayî, daşta heynî ser ra vêreno û ewniyeno ke di-hîrê keynekî eynî sero yê û o zî qay tikê teyşan bîyo û tadyeno keynekan ra vano: “Xêrê xo yew tasa aw bidê ez bora” Ey keçelê yê zî heta pey mili şiyo û şekirya yo. Ay vatişdê yê sera, wirdî keynekî têfeka wiyayê û peya xo taday yê va: “Tû, eno pintî û pîs anka ko keçelê yê dekûyo aw mîyan, zerra ma qelibnaye, ay heta şo.” Bide wiyay. Keçelek tadya va: “bawer bibênê ke, ko rojî bibo şima wirdî bêrê mi hete û mi ver ra bigêrê, bikê-nêkê ez ko yew lew şima ra nêda. Xo hende cor ra megîrê.”

Da piro şî. Şî Axayî hete. Axayî tira va:

– Ha Keçelekê mi, to xêr o?”

– Wila ez ana veng gêrena, bêkar û bêdebar a. Mi namey to eşnawito, ti çewres-pancas heb keleşan weye kenê, ti wayîrê namî yî û bi vengan î, meymanê to zaf şonê yenê, ez wazena ti weyta de yew kar û gûre bidê mi; yan seyîsê, yan qahweçiyê, yan şiwaneyê û yan zî destirmanê bidê mi, ez weyta to hete de bixebitya.

Axa yana:

– Ti şênê qahweçî desta bigêrê! Yanî qahwe bikûyê, qahwe berê-bîyarê!

– Willa ti emir bikê û qahweçî zî mi rê misade biko, ez nêzaniba zî, ez ko bonder biba.”

– De wa bo.

Axayê to veynda qahwecî da û qahwecî ame. Qahwecî zî yew pehlîwan o, keleş o.

Axayî ti ra va:

– Ti enî gedî bigirê xo hete, to rê şagirtê biko, senîn o?

Qahwecî cor û cêr ra tira ewniya û va:

– De gede keçelê yê pey viyî do, ez enî bera se bika.

– Law de wa keçelê xo timo bişûyo, xo pak tebîşo û to reyde yardim biko.

Keçelek tadya va:

-Axayê mi!

-Haa.

– Qahwacî to ê xo va. Ezê ê xo vana.

– Vaje.

– Eno qahwecî to, rojî ez qahwa bikuya, ez vaja qahwe bîyo û o zî vajo nebîyo, qalê ma pê perrê û ez piroda yê bikişa, qetlê yê xo vîye bika, ti ko mi reyde dawa bikê? Ê mi zî eno vatişê mi esto. Pêro yewbina ewniyayî û wiyayî va:

– E, e to kişt se ke, wa qetlê yê to rê helal bo.

Yanî henekê xo bide kenê. Keçelekî da piro şî.

De enî keleşê Axayî her serre şonê rayirdê karwanî ser, semedo ke karwan erdê yên mîyan ra vêreno şono Heleb, şonê Musil, her yew karwanî ra graw gênê anê û pê îdarê xo kenê. Yanî îdarê yên ay karwan û keleşan sero yo.

Keçelekê to zî dest bide keno, qahwecî hete xebityeno. Rojî qahwe kûweno û beno qahwecî nawneno vana:

– Bewnî bîyo yan nêbîyo?

Qahwecî vana:

– Keçelê mi hema nêbîyo.

– Ez vana qay bîyo, eksîye meke.

– Ez to ra vana nêbîyo, bigîre bere.

– Ez to ra vana bîyo, ez nêbena.

Bi eno hawa qalê yên pê perrenê û qahwecî destê xo hewaneno ke bido piro, Keçelekê to çîpa devî xo vera kaşkeno dano piro û viye yê vero ano warr. Qahwecî erd ra derg beno.

Xeber dekewt millet mîyan va; çi yo, çi nîyo? Vanê ay Keçelekî qahweçî kişto. Eno pol vazdanê, ay pol vazdanê Keçelekî tebîşenê, anê Axayî hete. Axa vano:

– To se kerd, to qahweçî senî kişt?

– Mi bazarê xo to de kerd bî. Rojo verên mi şima ra va çi Axayê mi? Rojo verên mi to ra nêva? Şima bi mi wiyayî. Mi zanaynê qetlê yê mi viye kûweno. Mi dayo piro. Şima zî ay wext va “ma to reyde dawa nêkenê”.

Pêro tira ewniyenê, vanê miheqeq enî de yew çî esto. Û vanê: “Ey, temam. Ma to reyde dawa nêkenê.” Bi eno hawa ay dawa wêra de qedyena.

Vanê keleşê Axayî şeş aşmî yan zî serrî de ray şînê vêrdê (rayirdê) karwanî ser û verniya yê birnaynê. Wexto ke karwan cor de yeno, karwanî ra sereyê yew qantire qalibêk sabûn, kîloyêk şeker, çay, … û sewbîna çî-mî girotênê û ardê Axayî rê. Axa bi çewres keleşandê xo ra bi eno hawa vîyarnaynê, weye bînê.

Rojî keleşî weniştî mayînandê xo û şimşêr-mimşêrê xo bestî, cilî cengî pira girotî û têdima rêz bî û rayna şî grewa karwanî. Keçelek şi Axayî hete va:

– Axa, ez bextê to dana, ez rica kena, verad ezê şira. Textê mi pêgûnyayî û kêfê mi hende yeno ke ezê şira.

Axayî va:

– Lajê mi, ti xo rê ewta de qahwedê xo bewnî. To qahweçî kişto, ti vanê qay ti zaf yew keleşo xurt î. Enî şonê Karwanî vera. Karwan se-disey tene yî, serekkarwan o. Enî keleşî zî şonê pêro dûrî vindenê, nêewtanê şorê rayîrî ser. Eno gûreyê to nîyo. Serekkarwan sereyê her qantire çi dano se ke, anê ma xo rê pê îdareyê xo kenê. Ti şorê sebeno.

Keçelek vano:

– Willa ti misade bikê ez şona.

Axa ewniyeno ki Keçelek zaf vera gêreno, vano; “de ti şonê şo.”

Keçelek vano:

– Ez şona xo rê yew mayîn tewle ra vejena pê şona.

– De ti şonê, şo.

Heze vajo wa şoro, xo ra qahweçî zî kişto, wa gamî aver bicanimyo şoro. Keçelekê to şono tewledê estoran û destê xo manedê kamike ser nano, maneyê aye diqat beno û erd reseno. Ay yew xo tikê pêt kena û keçelekê to aye zên keno û weyşeno bide, yella şono.

Keleşê Axayî wexto ki şonê verniya karwanî birrnenê, rayir ra dûrî roşenê.

Keçelekê to raşt şono vêrî sero vindeno. Mayîna xo ewra de besteno û ay çîqê(çîpa) devî xo vera kaşkano(yanî çeka yê zî ay a) rayîrî sero vindeno. Di-hîrê seetî beyntar de vêrenê û verniya karwanî hêdî hêdî vejyena. De estorê ke mîyandê Karwanî de yî, pêro neynikî çaredê yên ra girêdaye yî, qantirî pêro zingilî pira beste yî û gûrmî û nalîya karwanî ya, yeno. Serekkarwan zî peynî de yeno.

Vanê wexto ke karwan ame vêrî resa, Keçelekê to sereyê qantira verêne tebişt.

Qantirçî vano:

– Ay çiyo?

Keçelek vano:

– Giraw a. Girawa rayirî ya.

Qantirçî vano:

– Law keçelo pis, verade serey qantire. Yewdo sey Emer Axay(Axa yo ki Keçelek yê hete xebityeno) çewres heb keleşê yê her serre yeno û belkî amê zî, eno dormaran ra ronişteyê, ma sereyê hestor û qantir yew qaliba sabûnî û yew kîloyê şeker yan zî yew çay danê bide. Ti senî hawa vanê barê qantire?

Wirdî têver nanê û Keçelek vano: “Bewnî ez to ra qale vana, qantira verêne, ena ke mi tebişta, yew orte ra û yewna zî peynî ra ê min î. Ez û qismetê xo. Hîrê hebî qantirî û bi hîrê baran ra, şima bidê mi, ez şima veradana, ne ke ez şima vera nêdana.”

Wayîrê qantire vano:

– Law ti ne loxme yî û ne zî nêmloxme yî. Keçelo pîs, verade sereyê qantire. Pêqirike kûwenê û qantirî pêpey ginyenê. Xebere serekkarwanî resena, vano “ay çiyo, çi dawa ya?” Tira vanê “Hal û mesela eno hawa ya; yew Keçeleko pîs vernîya qantiran girota, grew wazeno”.

Serekkarwan vano:

– Ey çiyê biderdê.

– Çî nêwazeno. Hîrê hebî qantiran wazeno. Vano yê vernî, ortî û peyêne. Willa serekkarwan mayîn wenişt û Karwanî vera ramit, ramit û ame vernîda karwanî. Agêra Keçelekî ra va:

– Ay çiyo?

Keçelek vano:

– Axa, karwan karwano her serrên o, feqet grew grewa her serrêne nîya. Emsar gûre tadyayo, tewirêna bîyo. Qantira vernî bi bardê xo ra, qantira ortî bi bardê xo ra û qantira peynî bi bardê xo ra ê min î. Ez û şansê xo û şimayo şansê xo. Enî heme hîrine şima bidê, ez veradana şima vêrê, eger şima nêdê, ez qirê şima ana, ronena.

Serekkarwan vano:

– Ti çîyê ke, ti qirê ma anê. Hema çi to ra yeno bike, yew û dida xo ra zî memane.

Serekkarwan hesab ra rameno Keçelekî ser ke pirodo, Keçelekê to çîqê devî xo vera kaşkeno û cêra weşayneno bide û serekkarwan corde mayîne ser ra ano warr. Ey wexto ki Keçelekê to serekkarwanî kişt, ay qantirçî bînî zî ewniyayê ke durum taloke yo; axayê yên çimandê hemin ver de kişt, Keçelek agêra ay bînan ra zî va: “ Teslîm bibênê yan zî ez şima yew tek nêverdana.”

Ewniyayê tira, ay gede û bi çîqdê devî reyde eno hawa kerd. Xo hete vanê eno hawa bo se ke, ma pêrin kişeno, eno yew gûre tede esto. Keçelek tayda ênan va: “Verê qantiran bidê ver bi qonaxê Axadê mi.”

Eno hengame de qantirî têmîyan ro şî-ameyê. Û ayê keleşê Axayê ki ay dor-noran de ronişteyî, gûya ên pawenê ke hema şorê vernîya karwanî û rayîrê ênan birrnê. Ewnîyayê ke yew mêrdimî vernîya karwanî birnaya, serekkarwan kişt û karwan têde qelibna pêser. Pêro têde tadyayî yewbinan ra va “Eno gûrey ma nîyo.” Û ên remay ameyê keye.

Axayê ênan va:

– Qey şima veng ameyî?

Keleşan va:

– Willa yew çiyo anasarên bî. Ma nêzanê hinî çi kare bî. Çi ki bî, ma ra xidarêr, ma ra tiraameyêr bî. Serekkarwan bi xo kişt, qantirî zî pêro têro piştî û açarnayî.”

Axa vano:

– Liya willa Keçelek şima dima ame. Şima cay yê nêdî?

-Nê.

– Beno ke o bo.

Keleşan pêrin têfekî ra va:

– Çi Keçelek o, çi hal o. Eno gûreyê Keçelekî nîyo.

Axa vano:

– Dûrbîn bigîrê vejînê banî ser bewnînê, eger Keçelek cayê aseno se ke xo ra o yo, nê ke Keçelek cayê nêaseno se ke xo ra çî ma tede çinyo.

Mêrdimê Axayî şî banî ser, rayîr xo çiman kerd, gelekî vindertî û ewniyayê ke Karwan vejya, cêro yeno û nîlikê çareyê estoran ra beriqyenê, tingûringiya yên a, gûrmî û nalî dekewta û Keçelek zî hanîko vernî de mayînda xo wenişte yo û karwan zî yê dima yeno. Ameyê xebere daye Axadê xo, va:

-Willa hal û mesela eno hawa ya … Ayo ke vernî de, Keçelek o. Karwan pêro tadayo, hanîko ano.

Axayî va:

– De pêro wardênê derê silamlix vinderê.

Pêro Keçelekî vera şî. Keçelek ame keye resa va:

– Baran biqelibnê, bergîran bestênê û tikê wer bidê enê xizmetkaran. Axayê ênan xo ra şî. Enînan ma reyde ezîyet werdo. Enî barî ardî hetta weyta.”

Û Keçelek cêr ra tadyayê ke heynî ser ra bêro şoro qûnaxdê Axayî. Cenîya Axayî tadiyaye tira va:

– Key to se bo, eno se bî, çi bêj pehlewan o ke karwan pêro xo ver şanayo ardo to rê.

– De willa eno hawa yo.

– De ez enî wûrdî keynekanê xo bigîra ey vera şora, mela wûrdîna yewe begem biko, ma enî vera nêdê, bikê zamayê xo, ke ma enî Sultanekî hewanê ronê, eno gûre nîyo.

Axayî va:

– De bigîre şo.

Cenêke wûrdî keynekê xo berdî rayirdê ey sero vindarnayê û Keçelekê to wexto ke daşta ame, caran yew ra zî nêewniya.

Cenêk tadyaye va:

– Mi enî wûrdî keyneyê ardî to rê.

Keçelekî va:

– Qethen. Ez qebûl nêkena. Enî wûrdî keynekê serdê eynî yî. Mi ay wext ênan ra va, rojî bibo ko şima wûrdî bêrê mi vera bigeyrê zî, ez yew lew şima ra nêdana. Şima tenezulê xo nêkena û ez xo tenezulê şima nêkena. Haydê. Wûrdî zî may û wayê min î. Ênan bigîre agêre peyser. Şorê keyedê xo.

Kilma dere Keçelekî Qebûl nêkerd. Cenêke keynê xo girotî û tepa agêraye şî keye.

Axayî va: “temam.”

Ay ra dime, hinî yê ard roşayna û zaf deger û qîmet da bide; e’zet, îkram, xoş-bêş û teraqa ênan zaf weş bî.

Axa tadiya Keçelekî ra va:

– Ti qisur nêbewnî ez yew çî to ra persena.

– Serî û çiman ser biperse.

– Nameyê to çiyo?

– Nameyê mi Seyehmed o. Eslê mi Silîvan ra yo. Mi ra vanê Seyehmedê Silivî, wayîrê tîr û kemandê bazinzîvî.

– Ti çi vanê ma sey to bikê, ti çi wazenê ma bidê to.

Ewra de Seyehmed tadyeno bi deyre reyde eno ciwab dano Axayî:

“Axa dilê min divê, ez pê çi dikim mal û milk û melalê dinê,

ez dikim nakim, dilê min nakeve qîz û bûkên xelkê,

ez digerînim nagerînim, nabînim mêrê felekê-melekê mewtê,

eger ez bibînim, ne raya min, bi raya xwedê,

ezê bi herdu çokan bazdim ser singê wî,

ezê ji dewrê Hezretî Adem vir ve bipirsim heta vê derê,

Sewal û pirsên qîz û bûkên xelkê,

ezê ji wî şûnda bipirsim sewala kokima pîra dê.”[11]

Seyehmed ke ena deyre vano, xo aşkere keno. Axa hinî teslîm beno. Û tadyeno vana:

– Heyran ti kûra, enî qalî kûra(!) yewî caran mêrê felekî dîyo?

Seyehmed Vano:

– Ê mi ena ya. Mal, milk, keyna û zewac, qethen zerra mi nêdekiwena û mi rê lazim nîyê.

– La ti vanê çi!

–  Wa pêro to rê sey şitê marda to helal bo. Xatirbê to ez şona hinî.

Axa vano:

– Liya eno hawa nêbeno (labelê pîzedê xo de zî vano werrekîna şoro ez tira bixelisya), senî ti şonê?

– Beno, ez şono.

Seyehmedî ay mal, milk, bar û qatirî pêro teslîmê Emer Axayî kerdî û raykewt şî. Feqet verê raykewtişî yew hewn dîbî. Hewn dîbî ke, yewî yew dame mîrçikan rê ronaya û o zî şiyo ay mirçikê ke ameyê dame ser pêro firnayê û wayîrê dame ameyo û wûrdî pê resayê, yewbin epeyî çarnayo, feqet yewerî nişênayo zorê ayê bînî bero û badîna wûrdî zî bîyê birayê yewbinan ê axrete. Nameyê yê zî Qeregetran bîyo. Eno hewn verê şiyayişdê xo dîbî.

Seyehmedê to Emer Axayî ra xatir wazeno û dest bi rayanêda aşman û serran keno, şono. Ha weyta ha wêra, çendey rayîr de şono û rojî raştê yew dame yeno ke tayê mîrçikî sero yî. Ver bi yên şono û mîrçikî firrenê şonê. Mîrçikî senî ke firrayê, wayîrê dame daşta vejya, ver bi Seyehmedî ra ame û tira va: “Ti kor î, gili to vejya yî. Eno hewt serrîyo mi ay dame ronaya û newe teyr û tebûr ameyo ser, to pêro firrnayê.”

Seyehmed yana: “Ti kor bibê, mi çi zanaynê dame ewta ya. Ne ti bê, ne dama to bo.”

Wayîrê dame cor ra ame û Seyehmed zî cêr ra şî û têro pêşiyayî. Serdê sibayî ra pê girot û yewbine heta taştarê(nêmroj) çarna. Ray nalî bi Seyehrnedî kewt û va mi ra vanê “Seyehmedê Silîvî, xwedanê tîr û kevanê bazinzîvî. Îlahî kûştina mi hatî bi destê viya yan bi destê gakovî.” Ay bînî zî va: “Hay, hay mi ra vanê xoce Qeregetran.”

Nalîya Qeregetranî ra pey, Seyehmedî vîrî kewt ke, hewn dîbî û hewndê xo de Qeregetran û o bîbî birayê yewbinan. Qeregetranî zî hewndê xo de dîbî ke, Seyehmedê Silîvî reyde bîbî bira. Û wûrdîn zî hêdîka yewbin verada. Ewra de bî birayê yewbinan yê axrete. Û bi dinya kewtî, wûrdî zî keleş û pehlewanê bêpaye û xurt bî. Dapiro rayîr kewtî û gêrayî. Ewta gêrayî, ewra gêrayî. Feqet çiqas ke mal û milk û kêf û zewqê dinya raştê yên yeno, ên qebûl nêkenê. Semedo ke çimê yên dinya de çinyo, Seyehmed timo deyre reyde vano:

“Ez pê çi dikim mal û milk û milalê dinê,

keko rabe dûrbînê deyne ber çavê,

tu qe ji min ra nabînî mêrê felekê-melekê mewtê,

eger ez bibînim, jê bigrim heyfa pîra dê. “

Qeregetran zî tadyeno vana:

“Ez ketime bextê te û xwedê,

law ez zanim tu golikê kijan mangê,

tu çawa dikî vê qise û vê xeberê,

tu zanî ku mêrê felekê-melekê mewtê,

ew e, merivekî xaybanê, ewê rokî ji xaybanê bê,

gelekî serê min û kekê min biêşîne vê dinê,

Mebêje vê xurtî.”[12]

 

Eno hawa bi veracê yewbin rê vanê û yewbine gênê şonê. Kûra? Ma şirê filan ko. Şinê ewra. Kûra? Ma şirê filan ko …. Çi gêrenê şima? Zagan ra, cayo asê û mixaran ra gêrenê, ke mêrê felekî veynê.

Qeregetran bi aqil bî, tadyeno Seyehmedî ra vano:

-Law heyran, qurban willa eno hawa nêbeno.

Seyehmed vano:

-Anka torê çi lazimo, ti şênê ey mi rê biveyne û temaşê min û ey bike.

Gêrayî, gêrayî, gêrayî, … De yewî Mêrê Felekî veynayo! Rojî şî yew koyê berzî ser û Qeregetranî dûrbîn xo çiman vera na û ewniya, ewniya, va: Seyehmed!

– Ha!

– Yew çî hanîko mîyandê behre de, heze gûda ternî behre ser ra kaykeno. De ez nêzana qesir a, ban o, çi yo?

Seyehmedî va:

– Haaa! ha! Esil ayo o bi xo yo. Mi vera remayo şîyo ewra, vato qay hinî yew mi nêreseno. Haydê ma şorê.

Vanê wûrdî hembazan, wûrdî destbirakan dapiro ver bi behre şî. Şî, şî, … şî ewcayî ver. Ewniyayê ke e, yew qesira zaf weş a. Behre ser ra herikyena, feqet ber-mer, paja-maja pa çinya. Qeregetran tadyeno Seyehmedî ra vano:

– Eno çiyo!

– Ez zana çiyo, xo limito, limito. Mi vera remawo amewo weyta xo limito.

– Law ez rica kena eno hawa mevaje.

– Ez zana xo limito, ti mi rê weyta de vindere, ez şona.

Vanê Seyehmedî xo bame(rût) kerd û da awro şî goşey qesre tebişt. Ay goşe ra şî goşeyo bîn tebîşt û ewra ra zî şî ay bîn tebîşt. Heme çiyer goşeyê qesre gêra. Tede ne ber esto, ne zî paja esta. Seyehmed wêra de Homay vera gêreno vano: “Ya rebê mi! ti mi rê yew ber akê, ez veyna çi mîyandê ena qesre de esto. Ez vana ke mi vera remawo amewo dekewto ewta.” Yani Seyehmed gangêrî gêreno, Homayê talla derê yew ber akerd û Seyehmedê to şî mîyandê qesre. Ewniya yewdo siyatale ewca de ronişte yo, ke yew lewê yê erd ra yo û yew lewê yê asmêna wo(yo). Qir sîya yo. Seyehmed vano: “Selamûn aleykûm”. Ayêdo siya vano: “Aleykûm selam.” Erd ra warişt pay. Ti xêr amê, destê yewbinan girot û tira va: “De roşe”.

Seyehmedî va:

– Ez nişêna roşa. Ti zanê ez to gêrena.

– Qey ti mi gêrenê, çî min û to dekewto têmîyan?

– Ti zanê to sekerdo. Ka maya mi! Ka pîyê mi? Ka pîrbavê mi! Ka hende keynek û veyvekê ciwanî? To dewirdê Hezretî Ademî ra ena heta rihê ênan giroto. Û ti remayê ameyî dekewtî ewta. Mi rê vejî raşte.

– Law willahî hezê to nîya, bîlahî hezê to nîya. Hela tikê roşe, yew çay û lûxmê nan bore. Ti mêmanê min î. Badî çi miradê to esto ez biyara ca.

– Qethen nêbeno.

Yewbin girot û ameyê raşte. Perayê pê. Qeregetran zî ênan temaşe keno; vano ma veynê kam zorê kamî beno. Wûrdî zî têvero şî-ameyê, yewbin çarna, çarna, … roj qelibya ke hinî bî êre. Qeregetranî destê xo ver bi cor berz kerd va:

“Ya rebê mi! Ti yan bidê ey yan bidê ayê bînî. Enînan xo kişt. Gan yewbin de nêverda. Xo bindê ereqî ra kerd.”

Vano wexto ke eno hawa va, Homayê teala qewet da û Seyehmedî ay mêrdimo siya hewana xo bina na û bi wûrdî çokan reyde vazda sênede yê ser, ke bikişo. Vanê hema aye sêneyê xo cor de acêr da û memikê aye vejiyayê raşte ke cenî ya, yew cenîya sîyatala ya.

Seyehmed ewra de dest û payî piro serd bî, va:

“Ya rebî! Heta eyro ez çarnena ke filan û bêvan … ena yew cenî ya. Eyro heta êrey hinî ma yewbin werdo, zor mi aye daya erd ro. Û ko senî ez mêrê felek û melekê mewtî bikişa. Ena hema yew kota cenî ya. Mi hende ezîyet werd, hende zor da mi.”

Ewra de Seyehmed heze tikê xo aqilya û hinî tadya cenêke ra mesela xo va: “Ez eno hawa, eno hawa, eno hawa, … Û cenêke ra va, ti zê gerek mesela xo mi rê vaja. Cenêke zî va: “ê mi zî eno hawa, eno hawa, eno hawa, … Û heta filan ca sînorê min o. Ewra ra daşte, sînorê hewt hebî birayan o. Xeca Zeydan zî waya ênan a. Koma ên û xeymê ênan zî filan ca de pirodayeyê. Sînorê ma ewra ra wo. Ne ên pay sînordê mi nanê, ne zî ez pay sînordê ênan nana. Eno yê min o, ay zî yê ênan o. Eno eydê min o, ay zî eydê ênan o.

Seyehmedî va:

– Hiiiii. Hema to ra daşt zî estî!

Cenêke va:

– Hewt birayî, ên û sewbî eşîrî zaf danê pêro. Feqet têkilê mi nêbenê. Ez zî têkilê ênan nêbena.

Bi eno hawa mesela xo derê vate.

Seyehmdî va:

– De ti hinî ewta de vindere, ma şonê.

Cenêke va:

– Ey ez weyta de vindera, ti yew soz danê mi!

– Çi soz!

– Heta eyro mi xo ser ra yewî nêdîyo, eyro mi ti dî. Wexto ke ti ay hete ra ameyê se ke, ti mi gênê yan nêgênê! Enî sozî bide mi.

Seyehmedî va:

– Bi soz, ma ewta ra ameyê se ke ti xo hedre bike, ez to bena. Eger ma ewta ra nêameyê se ke, çîdê ma têmiyan de çinyo.

Eno hawa soz da yewbinan û şî.

Ey de enînan(Seyehmed û Qeregetran) dinya hinî xo llepa kerda, vanê ma ra xûrtêr, camêrdêr yewî çinyo.

Da piro wûrdî birayan ramit şî. Şî ke yew xeym a; bancas heb dîreke sera ya, yew keyneke tede ya, ti vanê qey aşm a û virsena. Ewra de bî meymanê aye. Keynek derê çî-mî ard, e’zet û îkram kerd.

De yew keyneka! Seyehmed tadya tira persa va:

– Ti çi ya, çi kare ya?

– Nameyê mi Xeca Zeydan a. Hewt hebî birayê min î. Eyro hîrê rojî yo şî herb. Ez nêzana ke merde yî, kişya yî, esîr kewtî, ne qal a, ne xeber a.

– Kamik heta şiyî?

– Ver bi rojhelatî şiyî.

Wûrdî birayî wariştî va:

– De xatirbê to. Ma şonê. De ke ma dî, ma ko yên reyde yardim bikê.

Wûrdî heze teyrî raykewtî, yela şiyî. Şî bide rasayê ke bavo! Ên û dişmenî têvero pahn bî. Yew çem ewra de esto, ên talanî dişmenan ra gênê anê nopoldê çemî, ay bînî zafî yî û yenê benê dopoldê çemî. Ên anê nopol, ay bînî yenê benê dopol.

Têvero şonê yenê. Hîrê rojî û hîrê şewî yo, hal û karê yên eno hawa yo. Enî hewt bira yî û ay bînî zî yew eşîr a.

Seyehmed û Qeregetran dekiwenê şerî mîyan. Seyehmedê to eno pol de dano piro şono ay pol de vejyeno û ay pol de dano piro şono polo bîn de vejyeno. Heze maseyê gole. Kamik şîpa ke tede şono, leşî ard ra kewte yî. Qet texsîr nêkeno. Sîleha ey zî çîpê devî yo. Fîneno bide ard ra derg keno, fîneno bide ard ra derg keno, … pêro kaf û kûn kerdî. Terş û talan tada. Yewî vernî kewt û yew zî peynî de, ver bi keye ameyê.

Wexto ke rayîr ra yenê, birayî(birayê Xece) yewbin reyde qalî kenê û birayo pîl vano “eylekênê, enî carmêrdan ma rê ena hewle kerde; dişmenê ma pêro çimandê ma ver de kiştî, terş û talanê ma açarna û ma xelisnayî, ma derê çi hewlê bikê!” Xo mîyan de vanê “ma nişinê bindê ena hewleya ênan ra vejî”. Pê mişewriyenê vanê, “eger ke nêzewicyaye bo, ma waya xo Xece biderdê.” Eno hawa mişewrê xo kenê û di hebî biray zî vanê, “liya key şima sebo, ma Xece daya datîzayandê xo, nîşankerda ya. Şima senî wardenê datîzayanê xo fînenê. Ma nêzanê bira enê kam î, wa marê hewlê bikê, ma ko sewbî hawa yên razî bikê, qey şima ceniya şarî danê.” Ewra de birayî pêkiwenê. Vanê hela ma şorê veynê Xeca waya ma vana çi.

Xece keye de çimê aye rayîr ra mendî, temaşe kena û ewniyena ke terş û talan açarnayo yenê. Seyehmed vernî de û Qeregetran û ayê bînî zî peynî de yenê. Ameyê resayî keye û Xece ewniyaye ke birayê aye têro şonê yenê û pêmişewriyenê, agêraye va, “çi bîyo, şima vanê çi!” Birayan va: “willa birayo pîl û enî eno hawa … vanê, enî bînî zî eno hawa … vanê. Xece zî vana: “De willa se ke şima mi bidê û o zî mi bigîro (hinî ena hewleye ra pîlêr çî esto) ez ey gêna. Tayn birayan va: “La datîzayê ma?” Birayo gird vano: “Datiza-matîzayê çinî. Eke wêra de hende hiner kerdo, ko ewta de zî hinerê yê bibo. Cadê xo de vinderê. Xeber ênan rê berşawênê vajê heyran ay gûreyo ke şima vanê nêbeno, de key gama ke ameyê ma serde, Homay pîl o. Enê wûrdî camêrdî ewta de marê besî.” Eno mişewre kerd û sozê Xece da bide.

Soz da bide û Seyehmed tadya va ke “Ez şona şehar, gûrê veyvî yo. Madem ke ma veyve kenê, naşte-daşte veyvî û veyveke rê çî-mî lazim beno. Ez şona gêna û yena, ma dîrê rojî veyve bikê û veyveka xo bigirê şorê.”

Eno hawa pê mişewriyayî û Seyehmedê to wenişt mayînda xo şî. Gelekî ca dûrî kewt û yew xeyal ame bide va, “liya ay biray mi cay mi de xayînê nêko, nêwardo Xece nêgîro cayê ra nêşiro. Ez şona. Ez şora şehar bêra û ke ca de nêbo, ez ko se bika.”

Bi enî xeyalî reyde peyser agêra ame.

Birayê yê (Qeregetranî) va:

– Seyehmed qey ti peyser ameyî, to xêr o?

– Willa qe.

Qeregetranî va:

– Ti zanê ay ke to pîze de esta, şeytanî eno hawa kerdo to. To ra vato çi? Vato “Qeregetran Xece nêgîro cayê ra nêşoro. O ti xapênayî, eno xeyal to rê viraşto, coka ti agêrayî ameyê.”

Seyehmedî va:

– Willa eno hewa bî.

Eger eno hewa yo, qey ma birayê yewbin nîyê, to çi bala şeytanî daya? Ha torê biyar linganê mi qeydî bike; kilîtê qeydan deke cêbda xo û hema şo. Badî yew gûre bibo se ke, na raye ko ti poşman bibê.

Seyehmedê to hêdîka ard lingê Qeregetranî qeydî kerdî û matef dekerd cêbda xo, dapiro şî. Şî şehar resa, wêra de yew şew mend û yew hewn dî, ke Qeregetran birîndar o, terş û talan tê qelibya yo, datîzayan Xece girota berda. Ey ewra de hinî kermer zî ca verda, tepa agêra ame. Xo hete va, “mi xo Qeregetranî ser biresnanynê bes bî.”

Ame ke, bira(yanî Qeregetran) hanîko lingê ey qeydan de û des hebî leşî ewra de vistî. Seba ke lingê yê qeydan de bî û bi destan reyde dayo piro. Û ên zî laşê yê wêra de visto, ke hema hema ruh tede yo. Xece zî girota yella şî. Seyehmed hal û hewalê Qeregetranî persa, ewra de yewbinan ra helalê waşte û kewt pey şopda ênan, şî.

Zaf tay gelekî şî û xo ênan resna. De heze verg o. Eno pol de dapiro, ay pol de vejiya, ay pol de dapiro eno pol de vejiya û laşê pêrin erd ra derg kerd. Xece girote û peyser agêra.

Hinî nêşî Qeregetranî hete. Qeregetran ewra de mend û ay cenêka sîyatala zî cadê xo de mende. O yewna rayir ra agêra û vera xo da Koyê Sîpanî.

De Koyê Sîpanî, yew ko yo ke nîno tarîf kerdiş. Dar û berê yê bêhed û bêhesab o. Zaf berz o û her wext serê yê vewr û varit a û kinarê ey yê rojhilatî yew tarhano berz o. Vanê Seyehmed û Xece amê nizdî ay tarhanî û seyda yew vinişkêr de roniştî. Seyehmed tadya Xece ra va; “Willahî ez zaf betilyaya, xînt bîya. Hewnê mi yeno. Ti çokê xo derg bike ez serê xo rona ser û gamî biwûso.” Xece çokê xo raşt kerd û ey zî serê xo ser na, wûsa.

O ke wûsa, gamî vêrartî, Xece ewniyaye ke yew gakovîya makî û şeş hebî zî gakovîyê nerî dime kewtî, aye pey ra fetilnenê. Ay gakovî heme-pêro gird î û ênan mîyan de yew tena gilover û wûrdêk o. Ay gakovîyo wûrdêk, ena kişte xo ver ay dano, ay kişte xo ver ay bînî dano…. Û manga hemina ra girote. Şî wêra de dekewt yew lema xişne mîyan. Ay bînî pêro dormare de vindertî û ay şinik şi ya hete.

Xeca Zeydan ena sero, xo hete tefekûr bî va; eno gakovîyo wûrdêk Seyehmed o û ayê bînî zî datizayê min î. Bewnî çiqas wûrdêk o û enî hemin ra jêhatêr o. Dêmek Seyehmed zî eno hawa jêhatî yo, ke ez hewt birayan û datizayandê mi ra girota, arda.

Ay wext dem û dewranê key pêrde aye, yeno ay vîrî û hesrî çimandê ay ra yenê warr. Wexto ke hesrî çimandê ay ra yenê warr, çilka hesrandê aye ridê Seyehmedî ro bî û Seyehmed xo hesiya.

Tadiya va:

– Qey ti bermena?

– Veng ra, qe.

– Nê, qey zerra to mi de çinya, coka ti bermena.

– Nê willa, ay mesela nîya.

– Nê ke çiyo?

– Lila ez torê raşt vaja; bewnî yew gakovî wêra de, hende wûrdêk o zî û heme hewtinê bînan ra ay manga girote. Xo ver ay dano, xo ver ay dano, xo ver ay bînî dano. Ez dişmîş bîya mi va, Seyehmedê mi zî eno hawa wûrdêk o û ez hewt birayan û datizayana girota. O zî sey Seyehmedê mi jêhatî yo. Ay mi vîri kewtî û bermî mi ame.

– Key to sebo! Ez dinya de felekî gêrena, ciwanmêr gerek mi sera çinî bo, to ez kerda embazê gakovî. Willah namê Homa yo, heta ez yê nêkişa û goştê yê to rê nîyara, hinî nîna to hete nêroşena û yê min û to zî qedyena.

Seyehmedê to warişt gakovî dime kewt û yew taranî sero vernî bide girote. Yew tîr û kemanê ey zî bînê, bazinê yê sêmên bî. Coka tira vanê “Seyehmedê Silîvî, xwedî tîr û kevanê bazinzîvî”. Tîr û kevan senî ke xo çimî vera na, dapiro gakovî têserde qelibna. Gakovî teqle da, şî lewedê taranî ra vindert. Vanê Seyehmed zî kişta cêrî ra vêreno ke şoro yê tebîşo serebirno. Feqet wexto ke vêreno, gakovî wûrdî linganê xo çift weşayneno û sênedê yê ro gunyenê û Seyehmedê to cor de zinar ro kiweno warr. Kewt û cor ra ame nêmedê taranî ra yew kelbedê vinişkêr ra mend. Ne kê şêne cor ra bide resê, ne zî kê şênê cêr ra bide resê.

Xeca Zeydan tena mend koy Sîpanî ra. Mexreb bî tarî, mij û dûmanî erd girot, qirê vewre erdo yo. Hewsarê mayîna yê destê Xece de, Xece mayîn gêna û dekiwena şopda yê. Şona, şona lewê yew taranî ra ewniyena ke, yew nalîn bindê zinarî ra yena, yew tekê sewldê yê zî wêra de kewte yo. Xece hinî fam kena, ke gakovî dayo piro. Û ay wext tadyena Seyehmedî ser, veynda yê dana. Vengê Xeca Zeydan senî şono Seyehmedî reseno, tikê ribê ey teze beno, germ beno, newe ra gan dekûweno. Agêreno Xece ra vano: “Ti şo, rayirdê xo ra memane. Yewdo sey Seyehmedî biveyne û xo rê marre bike. Ti mi xo vîrî nêka. Eger torê yaw gede bibo se ke, namê yê Seyehmed pane. Guney mi mildê to de bo, ke ti ey dêsan ver ra bêwayîr verda”.

Xece şara xo akena û pê çimanê xo girêdana, bestena selawata xo ana û cor de xo erzena warr. Wexto ke xo vist, cor de şî eyê sero gûnyaye, vinêşkêr kok ra qilya û Xece bi Seyehmed û vinişkêr ra têro pêşyayî gindir bî şî cêr, kewtî mîyandê ay zinaran û taranan.

Vanê Homayê talla wûrdî pîya kerdî di dehlêrî û ay dehlerî taxdê ay zinaran de çit(zewnc) vejyayî cor û serre bi serre gakovî yenê sera wenê.[13]

Vatişê dengbêj Huseynê Fare gora mesela Seyehmed û Xece[14]:

Lo, lo, lo, lo, lo, loo … !

wey lo, wey lo, wey lo … !

ax de lo, lo, lo, lo, lo … !

lo Seyehrnedo! Çiyayê Sîpanê dûman û hewa bi mij e,

êvar e, teyr û tiya li ser qije qije,

kesê dewr û zemanan ne dîye, ne bînaye,

li bextê min rebena xwedê ra,

ho li çiyayê Sîpanê, seyd rabe seydvanê xwe bikûje,

wî de lo, lo, lo, lo, lo … !

Dengê Xecê çû Seyehmed, hinkî rihê wî teze bû û wisa li Xecê vegerand:

Lê, lê, lê, lê, lê, lêê … !

wey lê, wey lê, wey lê … !

lê Xecê megrî, vê sibekî melorîne.

hêsiran li ser siwarê xwe da mebarîne.

de rabe îro lingê xwe zengûyê demirqirê şê bixîne,

xwe berde bajarê Encewazê,

li xortê geryayî û ji kalê zamana bipirse,

yekî mîna Seyehmedê xwe bibîne, li xwe ra mar bike.

gava xwedê gedekî da te,

guneyê min li estiyê te be,

yekcaran ti wî bihêlî ber sîya diwaran,

mal mîratê tiyê min jibîr nekê,

yekcaran navê birindarê xwe bi rê xîne,

wî de lê, lê, lê Xeca min a jarê!

bes kilaman li ser siwarê xwe da bavêje xwarê

newal û berbendê asê û teng ên Sîpanê,

bi rindî bimîne mal mîratê,

vê sibê te ez helandim Xecê!

bi tevî derê megrî,

wey lê, wey lê, wey lê, wey lê … !

Xecê dibê:

Lo, lo, lo, lo, loo … !

wey lo, wey lo, wey lo … !

ezê li çiyayê Sîpanê ketime şevê van şevreşa,

îro şevê van şevreşa dengê dîkan tê,

nizanim dîkê gundan e, nizanim dikê erşan e,

vê sibê bala xwe bide, siyên êvarê vegeryane,

xwe berdane ser mîratên gulan û sosinan,

rihan û ava binevşan,

ez tenê mame li tengê Sîpanê,

min pişta xwe daye keviran, daran, kendal û ferşan,

li alîkî te dengê guran,

qêrînê xenzîran û xozan û hirçan.

mîratê Demirqirê Şê pîkolan dikole,

malmirato hêsiran dibarîne,

ez li tengê Sîpanê, newal û derbendên asê mêze dikim,

têda tê dengê birîndaran,

vê sibê hewar û fîganê van nexweşan e,

ax de lo, lo, lo, lo, lo … !

Şêro ezê çi negrîm,

nalînên te tên, hêsirên min nasekinin.

bi navê xwedê ezê xwe li ser te da bavêjime xwarê.

min bi be nik gulan, derkevin nav vê sibatê,

miradê me nebû li vê dinyayê,

emê şa bin li wê dinyayê,

Lo, lo, lo, lo, lo Şêrê mino!

Wey lo, wey lo, wey lo.

Xecê dixwaze ku xwe bavêje, Seyehmed nahêle û dibê:

Lê, lê, lê, lê, lê, lêê … !

wey le, wey lê, wey lêê … !

Xecê ez im lê, Seyehmedê Silîvî ez im,

sêviyê destê ap û amojê ez im,

ewê ku heft salî ji xwe ra hêsîrê ap û amojê bû ez im,

sebebê kuştina xalan tenê ez im,

sebebê Hecî Bedirxan Beg ê başbazirganê salê ez im,

sebebê Qeragetranê bira ez im,

sebebê heft bira û dozdeh pismamê te yê wekî şêr ez im,

sebebê Demirqirê Şê, bêxwedî hiştîye li çîyayê Sîpanê, ez im

sebebê çavê belek, bejna bûkî îro kiriye xwarina gurên çîyayê Sîpanê, ez im

ewê ku li felekê digerya, li dinyayê çavsorî dikir ez im,

de ewê ku ve sibê çavsorî dike li dinyayê ez im,

sebebê gidî vê sibekî, bejna bûkî Xecê ez im,

sebebê gidî malmîratê îro dîsa vê sibê ez im,

çavê belek, bejna bûkî bêxwedî hiştîye ez im Xecê!

ewê çavsorî dikir li dinyayê, felekê malxirab digerya ez im Xecê!

de îro kuştiyê destê gakoviyê çolê,

li tengê Sîpanê, newal û derbendê asê da asê bûye bêxwedî,

li çîyayê mij û dumanê ez im Xecê!

de lê, lê, lê, lêê … !

Xecê megrî lê, megrî gulîsora min megrî,

Xwedê kerîm e.

Xecê dibê:

ezê çi negrîm malmîrato,

nalînên te tên, hêsirên min nasekinin bi xwe tên,

ezê li ser te da xwe bavêjime xwarê,

emê bibin du gul derkevin nav vê Sibatê.

miradê me nebû li vê dinyayê,

emê ji xwe ra şa bin li wê dinyayê.

Gidî wey lo, wey lo, wey lo, wey lo !

Seyehmed dibê:

lê Xecê çiyayê Sîpanê bişewite

gelî, newal û mesilê wan bi neqeb e.

ey de cotê şalûl û bilbila,

Ji hal û dilê min û Xeca min ra dixweynê sêsed û şêst û şeş zimanê.

bi awakî li ser me da îro qibe qibe,

qîmîşê çavê belek û bejna bûkî meke,

malmîratê xwe bi ser min da îro meavêje xwarê,

birîna min xedar e, li ser darên benîştoka ez mame,

malmîratê ezê bimirim,

gulîsora min here, vê sibê tu bidî xatirê xwedê tu xwe neavêje,

here îro xwedê bi te ra be, bi îşe te ra be.

wey le, wey lê, wey lê, wey lêêê!

de lê, lê, lê, lê, lêê!

Lê Xeca min a jarê,

bes kilaman îro li ser siwarê xwe da bavêje xwarê,

de malmîratê îro te ez helandim

newal û derbendên asê û tengê Sîpanê bi tevî dar e,

Xecê megrî te ez helandim wey lê, wey lêê!

Xecê dibe:

Loo, de loo, de loo!

wey loo, wey loo, wey lo!

lo Seyehmedo! Ez li çiyayê Sîpanê ketime îro dîsa li vî milî,

lingê Seyehmedê min li qoçê gakovî şimitî

îro ketiye li ser dara benîştoka,

xwîn bi simbêlê sosinî da dihatî,

ez dilê te nizanim, ez dizanim dilê min rebena xwedê,

mîna pesê ser sêlê û agirê darê, alav û agir pê ketîye

ji bo şêrê min dişewite.

ezê bi çiyayê Sîpanê ketime,

gelî, newal û mesilê wî bi zinar e,

cotê şalûl û bilbilan ji halê min û Seyehrnedê min ra dixweyne

bi awakî li ser me da zare zare.

çîyayê Sîpanê girtîye mij û duman e,

malmîrato li min ne cî ye, ne war e, ne sitar e.

ez bi xwedê wahd kim, ez pey te da mêr nakim li dinyayê,

ezê çavê xwe bigrim, îro li ser şêrê xwe da xwe bavêjime xwarê,

Wey lo, wey lo, wey looo!

WAR, Hejmar 8

[1] LESCOT, Roger, Memê ALAN, r. 9, weş. Avesta, çapbîyayişo didin, Îstenbul-2010

[2] Erdem, Huseyin., Siyabend ile Xecê, weş. Belge, çap. Yewin, Îstenbul-1990

[3] Heciyê Cindî- Emînê Evdal, Folklora Kurmanca, weş. Avesta, r. 561, 567, 574, 577

[4] El Bûtî, M. Said Ramazan., Sîyamend û Xecê, weş. Kent Işıkları, çap. hîrin, Îstenbul-2011

[5] Veroj, Seîd., Sîehmed û Xecê, Kovara WAR, humar: 8, r. 146, îstenbul-1999

[6] Veroj, Seîd., Seyehmed û Xece, bew. http://www.kovarabir.com/seid-veroj-seyehmed-u-xece/,  kovara WAR, Humar: 8, r. 131

[7] Prof. Dr. Celîlê Celî-  Prof Dr. Ordîxanê Celîl, Destanên Kurdî, r. 82, weş Zêl, Îstenbul-1994

[8] Veroj, Seîd., Sîehmed û Xecê, Kovara WAR, humar: 8, r. 139, îstenbul-1999

[9] Prof. Dr. Celîlê Celî-  Prof Dr. Ordîxanê Celîl, Destanên Kurdî, r. 78, weş Zêl, Îstenbul-1994

[10] Veroj, Seîd., Sîehmed û Xecê, Kovara WAR, humar: 8, r. 147, îstenbul-1999

[11] Vatox mesela bi dimilî(zazakî) vano, feqet qismê deyra aye kurmancî van. Gerek kê pê bizanê ke dimilî zaf cayan de veyve û cematandê xo de deyranê kurmancî vanê, qet yew ferq nêdekenê navbeyna deyranê kurmancî û dimilî(zazakî). Zîya Gokalp sebebê enê halî, zengînbiyayişêya edebiyatê kurmancî û zayifbiyayişêya edebiyatê dimilî ra girêdano.

[12] Qismoke mesela bi deyre reyde û bi kurmancî vajyena, vatişê dengbêj Huseynê Fare gore ameya nûstiş.

[13] Ena mesela ke şima ewta de wanenê, Gêl de bi vatedê Hûsê Qûçî gore ameya nûstiş. Hûsê Qûçî wexto ke ena mesela ma rê vat, 93 serre bî. Serra 1996 de dinya xo bedilnaye. Homay rehma xo bide biko.

[14] Varyantê deyra ke Huseynê Fare vano, ewca de name zey Sîehmed û Xece vêreno.