Seîd Veroj/ Fonetîka zar û ziwanê Kurdî ser o xebatêka serekeye: Mukaddîmet-ûl Îrfan

0
2569

Mukaddîmet-ûl Îrfan, kitabo yewin o ke fonetîka ziwanê kurdî ser o ameyo nuştiş û serra 1918î de Îstanbul de çap bîyo. Goreyê nê kitabî ziwanê kurdî eslê xo de di qismî yo: kurdî û goranî. Goranî zî xo mîyan de beno di qismî: hewramî û zazayî. Nuştoxê kitabî Mehmed Mîhrî yo ke bi mehlasê “M. M.” nûşto û bi eslê xo Sineyij o. Sine, yew bajarê rojhelatê Kurdistanî yo. Verê ke ez nê kitabî, bi şima bida şinasnayîş, wazena biney behsê Mehmed Mîhrîyî bika.

Mehmed Mîhrî; lajê Milla Evdilayê Milla Mehmûdê Deşîyijî yo, o zî tornê Mizaferxanê Ciwanroyijî yo. Maya ey zî kênaya Seyîd Şehabeddînê Talsî ya. Keyeyê înan yew keyeyo giragirê mintiqaya Ciwanro yo û înan ra vanê keyeyê “Miftîzade”yan”. Goreyê vatişê lajê eyê Seleheddîn Hîlavî: “Mehmed Mîhrî Beg, serra 1885î de bajarê Sine de ameyo dinya, tehsîlê xo yo verên Sine de kerdo û domanîya ey heta 17 serran uca de vîyarta.” Uca de medresaya înan bîya û tehsîlê xo yo verên zî a medresa de kerdo. M. Mîhrî, sereyê serra 1900î de mintiqa Ciwanro terk keno, verê şino mintiqa Hewlêrî de tehsîlê xo dewam keno û tira pey zî verê xo dano ver bi mintiqa Serhedî û yeno Wan. Wan de medreseya Xorxor de tehsîlê xo dewam keno û Milla Seîdê Kurdî zî uca ra şinasneno. Sereyê serra 1911î de, Wan ra verê xo dano Îstanbul û di (2) serrî zî Medresaya Fatîhî de tehsîlê xo dewam keno û ey ra pey serra 1912î de eynî ca de beno dersîamê medresa. Wexto ke bîyo 33 serreyî, bi Şazîye Xanima kênaya mamûseyê xo ra zewicîyeno. Zewacê înan ra; di lajî û hîrê kênayî benê. Vatişê S. Hîlavî gore, M. Mîhrî wexto ke tirkî musayo vîst (20) serreyî bîyo.

M. Mîhrî ke şino Îstanbul, uca de gelek şagirt û ciwananê kurdan şinasneno, bi înan ra têkilîya xo xurt keno û keweno mîyanê koma kurdperweran. Beno xebatkarêko aktîf yê Cemiyeta Hêvî, nuştoxê Rojî Kurd û Hetavî Kurd beno. Wexto ke xebata Cemiyeta Hêvî yena betalkerdiş û Şerê Yewin ê Dinya dest pêkeno, M. Mîhrî, bi teşwîq û paşgirîya Babanzade Îsmaîl Heqî, Darûlfûnun de dest bi wendişê Kolejê Huqûqî keno û serra 1921î de wendişê xo xelisneno.

Wexto ke Şerê Yewin ê Dinya qedîya, serra 1918î de xebata kulturî û sîyasî ya kurdan reyna dest pêkerd, Cemîyeta Tealîya Kurdistanî ronîya. M. Mîhrî hem beno aza û xebatkarêko aktîf ê cemîyet û hem zî karê nuştişî domneno. Kitabê Mukaddîmet-ûl Îrfan zî serra 1918î de bi kilmnuşteyê nameyê xo “M. M.” nuseno.

Cerîdeya Kurdistanî; Cemîyeta Tealîya Kurdistanî serra 1918 de ronîyaye û 30ê menga/aşma kanûna serra 1919î de, dest bi neşirkerdişê cerîdeya (kovara) “Kurdistan”î kerd. Wayîr û mesûlmudirê kovara Kurdistanî M. Mîhrî yo û serenuştoxê aye zî Arwasîzade Mehmed Şefîq o. Na kovare hewte ra rey çap bîyêne, ziwanê nustişê kovare kurdî û osmanî bî labelê mîyanê rîpelanê aye de nûşteyê ke bi ziwanê farisî û erebî nusîyayê zî ameyê çapkerdiş. Pelê verênî yê humara yewine ser o wina ameyo nuştene: “Sîyasetî ra teber behsê her mewzûyî beno, nuşteyê bi heme ziwanan çap benê û kovarêka hewteyane ya.” Pelê verênî yê hûmaranê 8 û 9. ser o zî wina ameyo nuştiş: “Kovarêka fikrî û xoser a sîyasî, komelayî, edebî û îlmî ya, hewte ra rey neşir bena.” Cayê çapkerdişê aye, bajarê Îstanbulî bî. Ewro ma baş nêzanê ke na kovare pêsero çend humarî ameya neşirkerdiş. Hûmara peyên a kovara “Kurdistan”î ke ma dest de esta, hûmara desûhîrêyin (13.) a. Mamuse Kemal Mazhar vano: “Hûmara peyên a ke mi dîya, hûmara newêsin (19.) a û pelê ayê verênî ser o tarîxê  “7ê Receba 1338 (1920) û serra didine” ameyo nuştiş.

Semedo ke kovara Kurdistanî sey yew organê Cemîyeta Tealîyê Kurdistanî (bi kilmnuşteyê kurdî û tirkî: CTK/KTC) ameya neşirkerdiş, bêguman sîyasetê aye zî girêdayeyê sîyaset û armanca CTK bî. Wexto ke ma bala xo bidê nuşte û munaqeşeyanê mîyanê rîpelanê aye, winî dîyar beno ke cerîdeya Kurdistanî bîya wasîteyêka zaf muhîm a averberdiş û vilakerdişê fikrê mîllî yê kurdan. No xusîsiyetê aye, yew raportê C. L. Woolleyê (FO 371/4191, 10ê Temmuza 1919) qumandarê îngilizan de winî ameyo dîyarkerdiş: “Cerîdeya Kurdistanî neşrîyatêko millî yo û hewte ra rey neşir beno.”

M. Mîhrîyî, karê nuştişî de mehlasê cîya-cîyayî xebitnayê û bi îmzayanê sey “M., Mîhrî, M. M., Mehmed Mîhrî, Kakeheme, Dawer Erdelanî, Binî Erdelanî, Zehawî Zade, Av. Mehmed Mîhrî” nuşto. Cumhurîyetî ra pey, wexto ke “qanûnê peynameyî” vejîyeno, M. Mîhrî zî peynameyê “Hêlav-Helav-Hîlav”î gêno. Kitabê eyê ke wextê cumhurîyetî de neşir bîyê, bi peynameyê “Hîlav”î ameyê nuştiş. M. Mîhrî, 73 serran mîyan de hişê xo dayo doza milleta xo û qelama xo seba milleta xo heriknaya, mewzûyanê cîya-ciyayan ser o gelek nuşteyî nûştî; derheqê ziwan, edebiyat, şiîr û tarîxî de meqele û kitabê ey ameyê çapkerdiş.

***

Mehmed Mîhrî entellektuelêko muhîm ê milleta kurdî yo; bi îlm û îrfanê xo, vîr û qelema xo ya tûnde bîyo çiraya roşnayîya raya milleta kurdan. Ey, bi fehm û feresat û dîmaxa xo xizmetê milleta xo kerdo. Gelek nûşte û eserê erciyayeyî dîyarîyê ma kerdî; qismêkê înan sey meqale ameyê nustiş û qismêk zî sey kitabî ameyê çapkerdiş. Gelek meqaleyê nûştoxî kovaranê sey Hetavî Kurd, Jîn, Kurdistanê, Hetavî Hewlêr, Dîcleya Musa Anterî de ameyê neşir kerdene. Kitabê ey zî; tayê wextê Împaratorîya Osmanî de û tayê zî dewrê cumhurîyetî de ameyê neşir kerdene. Mewzûyê nê nuşteyo ke şima ver de yo, kitabê ey  Muqeddîmet-ûl Îrfanê yo. Hecmê nê kitabi qij/qiçek bo zî, mewzûyê ey seba ziwan û xebatanê dîyalektolojîya kurdî zaf muhîm o.

Muqeddîmet’ûl Îrfan; çapbîyayena yewinî ra pey, reya verênî bi tirkîya ewroyine û kurmancîya bi alfabeya latînî malpera Kovara Bîr de ame vilakerdiş. No kitab pêsero 17 rîpelî yo û vatişê nuştoxî ra winî aseno ke sey vateyê dest pêkerdişê xebata lûgatê “Îrfan”î ameyo nustiş. Malesef heta ewro zî lûgatê “Îrfan”î nêkewto ma dest, lazim o ke ma pêro bala xo bidê nê eserî ser û seba xodestvistişê lûgatê “Îrfan”î bixebitîyê.

Karê neşir kerdene û vila kerdena kitabê Muqeddîmet-ûl Îrfan, terafê Arwasîzade Seyîd Mehmed Şefiqî ra ameyo kerdiş. Humaranê 2, 3 û 4. ê kovara Jîn de derheqê nê kitabî de îzehatêko winasî ameyo vilakerdiş: “Heqê qeydeyanê lûgatê ziwanê kurdî de bi nameyê Muqeddîmet-ûl Îrfan, yew rîsala ameya neşirkerdiş. Şima şênê na rîsala, îdarexaneyê ma û dikanê Hemdî Efendî yê Sehafî ra temîn bikê. Cayê dikanî, Şehzadebaşî de nêzdîyê Şirketa Koperetîfî yo.”

Goreyê zanayîşê mayê ewroyinî, kitabo yewin û sereke yo ke derheqê fonetîk û lehçeyanê ziwanê kurdî de ameyo nustiş, Mukaddimet-ûl Îrfan o. No kitab bend bi bend ameyo nustiş û pêsero 140 bendî yo. Mehmed Mîhrî sebebê nustişê nê kitabî wina îzah keno: “Ez şêna îqrar û îtîraf bika ke milleta kurdan hetê îlm û îrfanî ra, bi hawayêko eşkera heme milletanê bînan ra zafêr mehrûm menda û no sebeb ra zî apey menda, nêşêyayo aver kewa û gird biba.

Mîyanê nê qewmî de zaf mêrdimê wayîrê fezîletî û belkî tayê dahî zî bîyê û bîlfiîl zî estî, feqet nişênayo xizmetê ke lazim î bikerê. Labelê nê mêrdiman tayînê rê gelek xizmet kerdo û seba nê xizmetan zî, teşekûr û tebrîkî teqdîmê înan bîyê. No sebeb ra, ez wazena na beyte sey dîyarîyêk teqdîmê înan bika: Ayê ke wayîrê fazîletî bibê û fazîletê xo nîşanê qewdê xo nêdê û înan ra bilimnê, hem îtimat bi ê kesan nêbeno û hem zî înan ra lomeyî benê.”

Bêguman nuştox yew het ra rexne û lomeyanê xo keno û heto bîn ra zî behsê xebat û şexsîyetanê xo ra ver keno û xusûsen derheqê xebatanê ziwanê kurdî de wina vano:

“Xebatê ke ameyê kerdene pêro neşir nêbîyê û halê îstîfadekerdişî de nîyê. Êyê ke mi eşnawitî; wezîrê malîyeyê Îranî, Hecî Faxrûl Memalîk ê hikumdarzadeyê Benî Erdelan, qeyde û gramerê kurdî ser o yew kitabê mukemele nuşto û dayo çap kerdene. Nê kitab, 30 serrî verê bîyayîşê mi (texmînî 1850-55) ameyo neşirkerdiş, ez Kurdistan de qet raştê nusxayêk ey nêameya û derheqê nê kitabî de zî zanayîşê mi çin o. Labelê her halûkar de, hewce yo ke ma seba nê muteşebîsê alîmane yê yew esilzadeyî sey Hecî Fexrûl Memalîkî mûteşekîr û halweş bibê.”

Mehmed Mîhrî dewamê nuşteyê xo de, derheqê çinbîyayîşê xebatêka serûverê tarîx û gramerê kurdî zî, sey yew kêmaneya zaf girde qebûl keno û vano: “Ziwanê kurdî, bi na şîrînayî û nazikîya xo ya, ne wayîrê yew qewaîdî yo û ne zî kitabê ey estî. Komelê kurdan zaf kevnar/kehen o û nîsbetê ey zî vêşî yê, lakim tarîxêkê înan o tekûz çin o…  Eger kurdî yew qewaîd bîyarê meydan, mecburê musayîşê yewna ziwanî nêbenê û ziwanê înan zî vindî nêbeno.”

Goreyê nê kitabê ziwanê kurdî, eslê xo de di qismî yo: kurdî û goranî. Goranî zî xo mîyan de bena di qismî: hewramî û Zazayî. Teşkîlatê îdarî yê ê wextî gore, cayê roniştiş û vilabiyayîşê “zaza”yan zî winî ameyo nîşankerdiş: Zazayî, bajaranê sey Erzirom, Azerbaycan, Xarpêt, Dîyarbekir û qismêkê wîlayetê Bidlîsî de ronişenê.

M. Mîhrî amancê nustişê kitabî wina dîyar keno: “Amancê nê kitabî weçînayîş, pêgirewtiş û raştkerdişê ziwanê kurdî yo, nêke vilakerdiş û cêrakerdiş o. Mi seba fayedeyêko umûmî dest bi nûstişê nê kitabî kerd. Faydeyo ke nê kitabî ra peyda bibo, her kesî ra vêşêr ê milleta Kurdî yo. Çimkî mîyanê unsuranê Îslamî de, îhtiyacê kurdan heme kom û taîfeyan ra vêşêr bi awa heyatî ya îlim û îrfanî esta, îhtiyacîya înan heme unsuran ra vêşêr bi perwerdeyî û tedrîsatî esta. Qandê ke no xizmeto îlmî, eynî wext wezîfeyêko muqades û muhîm ê îslamî yo zî, ez bi munasebetê destpêkerdişê na xebata ke behsê aye beno, keyfweş û sereberz a.”

Dewamê nuşteyê xo de behsê mewzûyê kitabî keno û derheqê fonetîka kurdî de wina vano: “Na xebate de, bi bedilîyayîşê vengan ra girêdaye, o do tayê destûrê muhîm û esasî yê ke bedilîyayîş û açarnayîşê mana û virazîyayîşê vateyanê ziwanê kurdî bêrê nîşan kerdene û arzê balkêşîya wendoxan bibê.

Hetê yewbîyayene, terz û şêweyan ra maddeten biney cîyayî mabenê ziwanê qebîle û eşîretanê kurdan de bibo zî, êyê ke weqfê nê qaydeyan bibê, şênê ziwanê kurdî rind fam bikê. Wexto ke nê qayde û destûrî yenê dîyar kerdene, gerek ma bi balkêşîye û bi fehmêko durist, bê waswase û şaşîye bi terz û şêweyê zelal ê ziwanê qebîle û eşîretan bigeyrê û îdraq bikê. Îhtilafê mabenê nê şûbe û beşan, tena şeklî yo û bi girêdayeyê şêweyê înan o. Mahîyet û maddîyetê înan de qet ferqêk çin o. Senî ke roj bi porijine nêlimyeno, mutleqa raştîya na mesela zî do rojî eşkere bibo.”

Mehmed Mîhrî, nê eserê xo de, derheqê elîfba û herfanê ziwanê kurdî de zî fikrê xo eşkera keno û seba nûştişê ziwanê kurdî 32 herfan dîyar keno.Herfê ziwanê kurdî: A, B, P, T, S, C, Ha, X, D, Zal, R, Za, J, Sin, Ş, Sad, Ti, Ze, Eyn, Xeyn, F, V, Q, K, G, L, M, N, W, H, La, Y.” Dewamê nuşteyî de vano: “Eslê xo de herfê “s”, “zal” û “sad” a ke bi sereyê ziwanî yenê wendiş, ziwanê kurdî de çin ê. Labelê ma zanê ke ziwanê erebî bi maddî û manewî tesîrêko giran bi ziwanê qewmê misilmanan kerdo. No semed ra herf û vengê corênî kewtî mîyanê ziwanê kurdî zî û yenê xebitnayîş.

Tayê nimûneyê vengbedilîyayîşê ziwanê kurdî zî wina ameyê dîyarkerdiş:

“Vengê B:

1- No veng, seba sivikbîyayîşê vateyan, ge ge cê ra keweno. Mîsal: “Seyrî bike/seyrî ke, biwace/wace”.

2- Îşaretê raweya fermanî yo. Mîsal: “je”, “bilê”, “biwace”.

3- Agêreno herfa “w”yî ser. Mîsal: “ba/wa, xerab/xeraw”.

Vengê X:

4- Eke herfa vernîya vateyan de bêro, ge-ge keweno. Mîsal: “Xwarden/wardî, xoten/wetî”.

Vengê Ş:

5- Wezîfeyê zemîrê pêrabesteyî vîneno û cayê zemîrê limitî de yeno xebitnayîş.  Mîsal: “Kerd, wat”.

6- “Ş”, Zazakî de qertafê (cidarê) mesdarî yo.

Vengê W:

7- Bi vengê “v”ya bedêlyeno. Mîsal: “Çaw/çav, aw/av”.

Vengê Î:

8- Bêro peynîya vateyan, mana pirrbîyayene dano înan. “bize/bizî, wele/welî”.

Mehmed Mîhrî bi na xebata xoya esasî û erciyaya, yew gama zaf muhîme eşta û bîyo verikê wareyê xebatanê ziwanê kurdî. O, wareyê xebatanê ziwanzanîye de, krîtîkêko balkêş kesanê verê xo ser ro keno û vano: “Înan hewcedarîya mesulîyetîya xo nêarda ca, ez bi nê kitabî bîya verikê xebata na seha. Mi na xebate de hiş, vîr, dîqet, xezîneya xeyalan û pelanê fikrê xo ra teber yew çime nêdî ke bişêna murecatê ey bika, vînayîş zî qethen mimkun nîyo. Mealesef halê ma no hawa yo, lakim no hal nêbî sebebê sistî û bêumudîya mi, bîlakîs seba xebat û cîddîyeta mi, bî tesîrêko tewr muhîm.”

M. Mîhrî peynîye de, xebata xo bi di rêzikandê yew şaîrî qedênayo û vato:

“Bi roşnayîya xo şina rayîrê eşqî de,

Eger raşnayîya to ra nêbo, çilaya xatirî rayîrê to roşin nêkena.”

Çime: Bas Nûçe, h.: 20, r. 11