Hetê ma de wexto ke behsê mesela Armenîyan beno, behsê di hedîseyanê girdan beno; hedîseyo verên serra 1894-95î de bîyo ke ay wext mesela bi qetilkerdişê Armeniyanê Sasonî dest pêkerdo. Demeyê tira pey tesîrê ayê hedîseyan Dîyarbekir de zî vejîyeno meydan; 1ê Teşrîna Peyêna 1895î de navbeynê misilmanan û şarê xirîstîyanî yê Dîyarbekir de lej peyda beno, lejê înan 3 rojî dewam kerdo û enê hedîseyan de 70 misilmanî û 300 kesî zî Xirîstiyanî merdî û wirdî terefan ra zî gelek birîndarî bîyê.[1] Ay tarîx de walîyê Dîyarbekir Mehmed Enes Paşa bî û o mîyanê şarê Xirîstiyanî yê Dîyarbekir de wayîrê şohretêko xirab bîyo. Ay tarîx de mîyanê komelanê Xirîstîyanan ê Dîyarbekir de; Armenîyê Gregoryanî û Katolîkî, Sûryanî, Keldanî, Rumê Ortodoksî û Protestanî bînê. Vêşaneyê înan zî Armenî bî. Eno hedîseyo verên de, Armenîyê hetê ma qet zirar nêveynenê û cerîyanê hedîseyan nêreseno mintiqaya ma.

Vîst serrî tira pey ke hedîseyê serra 1915î dest pêkerd, êdî Armenîyê mintiqaya ma zî kewtî xezeba polîtîka Îtîhad û Teraqî ver. Ay tarîx de zî walîyê Diyarbekir Çerkez Reşîd Beg bî û o bi xo zî azayê Îtihad û Teraqî bî û ena mintiqa de mesleyê tehcîrê Armenîyan pêro bi destê ey û walîyê Xarpêtî Sabît Begî de bî. Tehcîrê serra 1915î de Armenîyê dewa Hope, Pîranî, Tilbexdadî, Heselme, Vanke, Arkanî û ay mintiqa pêro bi qerarê hukmatê Îtîhad û Teraqî ameyê tehcîrkerdiş û kiştiş. Îtihadçîyan qismêk înan bi destê çeteyandê xo kiştî û qismêko bîn zî tehcîr kerdî.

Verê tehcîrî, hem mîyan û hem zî dorûnorê Pîranî de Armenî zaf bîyê. Hecî Andîç vano: “Hema wextê ma de zî senetkarê Pîranî pêro Armenî bî; Hedadê Pîranî bînê tira vatê Hesenê Sage, sewlderz Sefo bînê, Hesenê Kesparon û lajê yê Şukrî bînê kûrtanê her û qantir û bergîran deştênê, keyê înan zî karê deştene kerdê û taximê cilan deştê.

Pîran de pîyê wistewredê mi bînê tira vatê Hecî Ehmed Axa. Mi ge-ge tira vatê; dat Hecî çîrê ena mintiqa ma de terteleyê Armenîyan bî, ehende mêrdimî kişîyayî? Mi ra va lajê mi, yew vengan dekewt va şima rojo êne şonê camî, Armenîyan hazireya xo kerda, fînenê camîyan ser, gazyaxî piro kenê, misilmanan pêrine veşnenê û kişenê. Eno hawa yew zûre vila kerdbî.”[2] Heta aya game, dewa Hope û aya mintiqa ma pêro de Armenî û Kirdî têmîyan de ciwîyaynê, cîran û dewijê yewbîn ê başî bîyê.

Vatişê verênan û pîrandê ma gore Armenîyê dewa Hope, eno badî Tilbexdad ra ameyê Hope. Sebebo ke huner û senaetê Armenîyan bînê, dewijanê Hope înan dawetê dewe kerdo. Wexto ke ameyê dewe, yan dewijan erd dayo înan yan zî înan bi xo, xo rê erd erînayo. Çimkî dewa Hope de erdê înan zî zaf bî, têkilîya wirdî terefan zî sey têkilîya dewijeya adetî bîya û baş bîya. Armenîyanê ewcayî cite û ramitişê erdî vêşêr, karê bexçevaneye û senetkareye kerdê.

Şêxmedan ra Xal Îbrahîmê Elî Keyayî vano: “Armenî pêro senetkarî bî; koçkarî, mazmendî, necarî, asinkarî û tîcaret kerdê. Bawê vatê navbeynê ma zaf weş bî, çi tenganeya ma bibînê ma şînê Keşîşî hete, daynê û girotê, bi deyna hacet û perey daynê ma. Edalet û şewqetê înan bînê, qeth[îy]en ferq nêdekerdê navbeyna ma. Armenîyê Hope hukmetî da piro, nefî kerdî û pêro berdî kiştî.

Wextê nefîkerdişê Armenîyan de, pîyê mi Elî Keyayî zî tayê lajekê Armenîyan limitî û weye kerdî. Hîrê lajekê Armenîyan remaybî û ameybî ewta dewda ma, pîyê mi înan limneno û sebebo ke dewlete pênêzano nameyê înan zî bedilnenê; ê yewî kenê Îzeddîn, ê bînî kenê Emer û ayê bînî zî Hesen nane pa.”[3]

Vatişan gore Hope de 7-8 keyeyê Armenîyan bînê, zafê Armenîyan bi kar û barê hunerê destana eleqedar bînê; qorine palasî viraştê, qorine kirwas viraştê, qorine sewlî pîne kerdê, qorine qelayçîyê kerdê, qorine kûreçiyê kerdê, qorine karê derzîn û deştene kerdê û qorine zî karwanî rey de tîcaret kerdê.

Wexto ke Armenî nefîkerdî, zafê înan bi zerba xo kermer û zexîra keydê xo daynê dewijan. Xalçeke ra Hacî Andîç vano: “Dapîra mi, dewa Bazbende ra torna Îsmaîl Axayî û keyna Reşîd Axa ya, ma ra vatê: Wexto ke fermana Armenîyan vejîyaye, keyanê înan pêrine ayê ke herê înan bîyê bi herdê xo û ayê ke herê înan çinî bî bi paştîya xo kermer û zexîra xo wegirotê ardê keyandê ma de vila kerdê û vatê, kerwa eke ma agêrayî xo ra şima danê ma û eke ma nêagêrayê borê wa şimarê weş helal bo.”[4]

Mulaqatê ke şima do cêr ra biwanê, dewa Hope de û serra 1991î de bîyê. Hope, vernî de girêdayeyê qeza Gêlî bîya û tira pey zî qeza Pîranî ra ameya girêdayîş. Serra ke eno mulaqat ameyo kerdiş, serrê qisekerdoxan pêro heştayî (80) sero bîyê.

Çirê dewa Hope? Ena dewe de Kird û Armenî pîya ciwîyaynê; çîyer (çar) ra yewê dewijan Armenî bî û anka zî herûnda xirbanê keyandê înan bewlî ya û ewca ra vajîyeno Mehla Armenîyan. Ena mesela ser o, mi bi hîrê cinî û dapîrana mulaqatî kerdbîyê, ke înan ra yew yanî dapîra Belqîza bi eslê xo Armenîya Tilbexdadî bî û mexdûrê ferman û tehcîrê Armenîyan bî.

Tehcîrî ra pey Hope de Armenî nêmendî, kermerê keyandê înan talan bî û dewlete erdê yên zî navbeynê dewijan de par kerdî. Hema zî nameyê tayê ca û hêgayanê dewe, bi nameyê wayîrê înan yê verênan yenê şinasnayîş. Cayê mezelanê Armenîyan zî, 200 mîtro nizdîyê keyêyê înan de bî. Ay hêga û hêgayê dorûnorê yê zî pêro yê Armenîyan bî. Hêgayo ke cayê mezelan o, Mehmedê Cemalî dest de yo, binê dara teyêre ra bigîre bin destê ciwênî ra heta pey rezdê Zilkîfê Heşîm Begî dewam keno. Vatişdê Celal Ayhanî gore, goşeyo corênê hêgayê binê bexçan yê Mehmedê Bedrî Begî (ke o zî malê Armenîyan o) de zî çend mezelî estî û goşeyo corênê hêgayê Ferhoyî de zî çend mezelî estî.

Armenîyê hetê dewanê Gêl û Pîranî, zafê înan Katolîkî bî, bi Klîseyê (Dêrê) Tilbexdadê nizdîyê dewa Bazbende ra girêdaye bî û ewca zî bi Vanka dewa Qilêşî ra girêdaye bî.

[1] Şevket Beysanoğlu, Çimeyo verên, Cilt: 2, r. 729

[2] Hacî Andiç (Xaçeke/Şêxendelan ra yo, 68 serre), Dîyarbekir, 22.03.2018

[3] Îbrahîmê Elî Keyayî, Roportaj, Şêxmedan, 10.03.2018

[4] Hacî Andiç (Xaçeke/Şêxendelan ra yo, 68 serre), Diyarbekir, 22.03.2018

Dapîra Belqîza (Belkıse Ayhan)**:

Dapîr emrê to çiqas o, ti çend serre ya?

-: Çi zana emrê mi çend o?

Wexto ke fermana armenîyan vejiyaye, hikumatî fermana îne vete, ti ay wext çend serre bîya?

-: Ez ay wext hema gede hesibyaynê?

Ti nizdî 15 serre bînê?

-: E, e…

-Bewnî fermana Armenîyan eno 76 serran ra ver vejiyaya, eger ay wext ti poncês (15) serra biba, anka 91 serra ya.

Şima kûra ra ameyê weyta?

-: Ma Tilbexdad ra ameyê, ez Tilbexdad de bîya yanî cayo ke tira vanê dereca.*** Ez ke zewicyaya hema serra mi nêqedyaye, seferbêrlix ronîya, hikumatî carmêrdî arê kerdî berdî û kiştî. Mensûr Emî ame polê mi kaşkerd, ez arda. Talo ay wext zeftîyo bejik bi, ame va: “Kam Armenîyan keyê xo de bilimno û hikumat bêro veyno, adir nanê pa û keyeyê înan veşnenê.” To rê vaja Mensûr Emî pey hesîya ame keye va: “Kûtikzayê kûtikî, hesir bi çimandê mi vera, wa qeratê to mi ra nêaso. Mi arda û ay zî sey ewlada min a, ez senî bida.” Hema xo ra girot û şî, hêdî hayo bêro berî ver.

Dapîr, Tilbexdad de malê şima zaf bînê?

-: Malê ma zaf bî; Daxanij, Bazbendij û Hopijan mîyan de bar kerd.

Şima ay wext debara xo senî vîyarnaynê?

-: Kirwas (qumaş) viraştênê, qelaçîyey kerdênê, hêgayê ma bînê û cite kerdênê. Ay verê beran pêro hêgayê key pêrdê mi bî.

Dapîr nameyê pêrdê to çi bi?

-: Nameyê pêrdê mi Mînas û ê datê mi zî Tumas bî. Pîyê mi rew merd.

Nameyê maya to çi bi?

-: Nameyê aye zî Mayrome bî.

Şima çend way û biray bî?

-: Ma ponc (5) birayî û yew waye, ez tena bîya.

Sewbî mêrdimê şima?

-: Yayika mi bînê, cenîya Xaçêr Efendî bî. Hagop Efendî û Xaçêr Efendî pîlê ma bî. Hey Dinyayê, ma çi dî û çi nêdî…

** Eno mulaqat, dewa Hope de û serra 1991 de ameyo kerdiş. Dewa Hope anka qeza Pîranî ra girêdayeya. Wexto ke eno mulaqat Dapîra Belqîza rey de ame kerdiş, emrê aye nizdî 90-91 seerî bî. Dapîra Belqîza bi eslê xo Armenî bî û vatişdê aye gore, yew serre verê vejîyayîşê fermana Armenîyan zewiciyaya. Wexto ke fermana Armenîyan vejîyaye, mêrdeyê înan pêser kerdî û verê înan da cayê tehcîr û sirgunî, veyvê teze yê sey dapîra Belqîza meydan de manenê. Mensûr Beg şona aye ano keye.

*** Dereca: Dereca verê çemî de nameyê yew cayî yo, ke eyro hîmê dêsê Berajê Qama Keynada Qiralî ewcay sero virazyayo.