Nûredîn ZAZA; lajê Wisifê Îbrahîm Efendî yo, Îbrahîmê bawkalê Nûredînî zî lajê Mistefa Efendî yo û o zî lajê Îbrahîm Efendî yo. Bi kokê xo resenê eşîra Şadîyan, serra 1780 de ameyo mintiqa Madenî û uca de bîyo hakimê (qadîyê) Madenî. Wexto ke bawkalê bawkaldê Nûredînî yanî Îbrahîm Efendî ameyo uca, Maden sey yew nahîye bîyo.
Oyo ke bi zanayîş û keda xo, Maden kerdo Paxir Maden, yanî cewherê paxirî uca de veto û dayo girwenayîş Îbrahîm Efendî yo. “Îbrahîm Efendîyî seba vetiş û girwênayîşê cewherê paxirî (Cu), hetê qeraxê Behrê Sîyayî ra 500 keyeyê rumê sinetkarî dawetê Madenî kerdî û bi ameyişê înan ra serra 1792 de dest bi vetiş û rotişê cewherê Paxirî kenê. Bi tîcaret û rotişê paxirî ya, mîyanê wextêko kilm de dewlemendiya qeza Madenî bena vêşî, şehar şên beno; ray, pird, medrese û keyeyê neweyî virazîyenê. Pey der pey şarê mintiqa Madenî benê dewlemend û halê înan zî hîna beno weş. Name û venganê Îbrahîm Efendî zî beno vila. Labelê mesulê Dewleta Osmanî tehamûlê ey nêkenê, xo hete winî tefekûr kenê ke roje bêra Îbrahîm Efendî şêno înan rê bibo yew tehluke. No sebeb ra ey dawetê Îstenbulî kenê, labelê Îbrahîm Efendî çeq wederto ke wazenê ey Îstenbul de bide tepîştiş. Sultan Mehmûd ewnîyeno ke Îbrahîm Efendî nêwazeno bero Îstenbol, nêzdîyê 10.000 leşkerê xo ray keno ey ser. Seba ke Maden xirabe û xopan nêbo, Îbrahîm Efendî yew şewe bi dizdikî terkê Madenî keno, şino Yemen û uca de zî wefat keno.”
Cayê Îbrahîm Efendî, lajê ey Mistefa gêno. Mistefa hetê jêhatî û ciwanmêrdî ra, cayê pîyê xo gêno û xeta ey dewam keno. Mistefayî ra pey lajê ey Îbrahîm beno walîyê Madenî. Wisifê pîyê Nûredînî zî lajê Îbrahîm yê dîyin o. No Îbrahîm zî xeta bawkalê xo de dewam keno; o wext mintiqa de kurd, rum û armenî pîya ciwîyayêne, ahengê mîyanê înan zî gelek weş bî. Nûredîn lajê tewr wirdî/qij yê Wisifê Îbrahîm Efendî yo û sibata serra 1919î de qezaya Madenî de ameyo dinya. Panc domanê Wisifê Îbrahîmî bîyê: Reşo, Nafîz, Gulçîn, Îffet û qijê înan Nûredîn.
Des serrê qijkekîya Nûredînî mîyanê qezaya Madenî de vîyarena. O wexto ke behsê nê deman keno, vano: “Cayê ma zey behişt (cenet) riyê erdî bî. Mîyanê ey de bêj bi bêj darê meyweyan estbîy; gelek bêjê engure, tuyê tirşî, şîrînî, sîya û sipî, cins bi cins gozêr, încilorêr, findiqêr û vamêrî estbîy. Cayê her cinsê darandê meyweyan cîya bî… Ke heywanê ma çin bîyêne, belkî no cenetê riyê erdî hende weş nêbîyêne.”
Wexto ke Hereketê 1925î dest pêkerd, Nûredîn êdî panc serreyî bî. Hereket ke şikîya, heme cayê Kurdîstanî de zulm û zordarî û hepiskerdena kurdperweran dest pêkerd. A hinge de yanî peynîya aşma sibate de qeza Madenî de zî nêzdîyê hîris (30) giragir û kurdperwerî yenê tepiştiş. Înan mîyan de pîyê Nûredînî, ded û dedzayê ey Osman Efendî û keke ey Nafîz zî benê. Gama ke cendirmeyanê tirkan wazenê înan bêrê, şarê ucayî dorûverê înan de kom beno. Vate û tevgêrayîşê cendirmeyan înan gelek eciz keno, Osman Efendî uca de bi vengêko berz qîreno û vano: “Biciwîyo Şêx Seîd!” No semed ra cendirmeyanê tirkan yew cezaya girane danê ey; ê serdê zimistanî de nêzdîyê qereqolî yew ca de ey rût kenê, awa cemedîyaye piro kenê û teber de yew dare ra girêdanê. O heta serê sibay/şewdirî uca de maneno, serdî ver cemed besteno û beno şehîd. Pîyê Nûredînî û Nafîzê kekê ey zî heştês aşmî zîndan de manenê, bado bi rişwetêko giran yenê serbestveradayîş.
Nafîzê kekê Nûredînî mektebê tibîye wendbî û Dîyarbekir de doxtorîye kerdênê. Wexto ke serra 1927î de weçînayîşê beledîyeyan bîye, şarê Madenî û tayê girdê keyeyê înan waşt ke Dr. Nafîz bibo azayê serekîya Beledîyeya Madenî. Bê waştiş û zerba xo, Dr. Nafîz seba serekîya Beledîya Madenî bî aza. O bi xo Dîyarbekir ra nêşî Maden û seba weçînîyayîşî propaganda nêkerd. Roja ke netîceyê weçînayîşî eşkera bî, rayê Dr. Nafîzî yê hemîne ra vêşêr vejîyayî û êdî mecbûr mend ke şiro dest bi wezîfeyê xo biko. Bi no hawa sewbîn cayanê Kurdîstanî de zî tayê welatperwerî bîyê serek û azayê meclîsanê beledîyeyan. Labelê hukumatê Kemalîstan tehamûlê nê halî nêkerd û 5-6 aşman ra pey yanî wisarê serra 1928î de weçînayîşê Kurdîstanî betal kerdî. Dr. Nafîz zî bêçare reyna agêra Dîyarbekir û karê doxtorîye dewam kerd.
Peynîya serra 1928î de maya Dr. Nafîz û Nûredînî mirena. Nûredîn o wext new serreyî bi û wendişê xo yê îptîdaî dewam kerd. Serra 1929î de wendişê ey yê mektebê îptidaî xelasîya û aşma êlule de Nûredînî verê xo da Dîyarbekiro xopane, şi hetê kekê xo Dr. Nafîzî. O emir û ê serran de Maden ra aqitîyayîş, Nûredînî rê zaf giran bi, bado hîsê xo yê ê rojan winî nuseno: “Ez bi bermîya, mecbur menda ke bira, way û pîyê xo ra, bi Caco û Cemal û hembazanê xo ra, bi her û estoranê xo ra û lewe û dereyanê Madenî ra biaqitîya.”
Nûredîn Dîyarbekir de dest bi wendişê mektebê ruşdîye keno. O wext mektebê Ruşdîye yê Dîyarbekir leyê Fîskaya de bî. Nûredîn vano: “Wexto ke mi dest bi wendena mektebê ruşdîye kerd, mekteb de wezîyet qet weş nêbî, gizegizêka wişke mîyanê telebeyanê kurdan û tirkan de bîyêne. Vêşaneyê wezîfedar û mamosteyanê mektebî tirk bîy. Qisekerdişê ziwanê kirdkî zî qedexe bî. No sebeb ra mudurê mektebî embazê ma yo Behrî mekteb ra îxrac kerd.”
Nûredîn Dîyarbekir de tena yew serre maneno. Ke 1930 de Tevgêrayîşê Agirî dest pêkerd, xofêko newe kewt zereyê hukmatê Tirkîya. Herçî êyê ke boya kurdî û welatperwerî ti ra ameyêne, waşt pêrune Kurdîstanî ra teber biko û înan biremno cayo dûrî. Dr. Nafîz zî ê şexsîyetan ra yew bî ke kewtbi lîsteya sîyaye ya Komara Tirkiya. No sebeb ra game bi game binê taqîbatê polîs û îstixbaratê tirkan de bî, daîm gefî bide werdê û înan eciz kerdê. Bîzatîhî çend rey Mufetîşê Umûmî yê ê wextî Îbrahîm Talî bi xo şino Dr. Nafîzî hete, ey tehdît keno û ci ra vano gerek ti wîlayetê Dîyarbekirî terk bikê, wazenê şo Îzmîr. Doxtor mecbur maneno ke Dîyarbekir caverdo; rojêk aşma (menga) êlula 1930î de, verê xo dano ver bi başûr û bi qaçaxîye vêreno binê Xete. Wexto ke vêreno binê Xete, Nûredîn nêzdîyê yewendes serrî yo û vano qey şinê Îstenbol. Feqet raştîye de îstîqametê înan Heleb o. Nûredîn ke fehm keno ameyê Heleb, êdî mecbur halo mewcûd qebul keno. Labelê zerrîya Nûredînî de, Maden Helebî ra weşêr o.
Wexto ke ê şîy binê Xete, dewleta Sûrîye binê hukmê Fransa de bîye. Doxtorî xo hete winî tesewir kerdêne ke Fransa dewletêka demokrat a û do bi rehetîya heqê hemwelatiyê bido înan. Labelê heta ke înan heqê hemwelatiye girewt, şitê hewt serran zincîya/pirnika înan ra ame war. Dr. Nafîz uca de reyna dekeweno îmtihan û dest bi karê doxtorî keno, Nûredîn zî mektebê Terre Saînte yê fransizan de dest bi wendişê xo keno. Demeyêk Heleb de manenê, labelê dostê înan ê ke paytextê welatî Şam de îkamet kene, zaf îsrar kene ke Dr. Nafîz muayenexane û keyeyê xo bîyaro Şam. Dr. Nafîz û birayo Nûredîn, rojanê peyênan yê serra 1930î de verê xo danê Şam û şewa verêne benê meymanê Elî Axayê Zilfoyî. Dr. Nafîz gama ke berî ra keweno mîyanê eywane, winî vîneno ke eşrafê taxa kurdan û çiqas kurdê surgunbîyayî yê şinasî estî pêro uca de ameyê pêser. Ekrem û Qedrî Cemîl Paşa, Haco Axa û lajê ey Hesen, Cemîl û Çaçan, Celadet Bedirxan, Hemzeyê Miksî û sewbîna gelek kurdê ke bîyê surgûn uca de vîneno. Nûredîn, Şam de wendişê xo Lîseya Fransizan de dewam keno. Dr. Nafîz binê Xete de zî teşkîlat û xebata sîyasî ya kirdan de cayê xo gêno.
Ke Hereketê Agirî ser nêkewt û vila bî, mîyanê kurdanê binê Xete de hereketêko roşnvîrî dest pêkerd. Serra 1932î de bi mesulîyetê Celadet Bedirxanî, kovara Hawar dest bi weşanê xo kerd û heta serra 1935î çapbîyayîşê Hawarî dewam kerd. Serra 1935î ra hetanî 1941, weşanîyayîşê kovara Hawarî vindert. Gama ke kovara Hawarî serra 1941de reyna dest bi weşan kerd, Nûredîn kurmancî zî weş musabi û êdî bi nûstişê meselok û hîkayeyan, beno Nûredîn ZAZA yê nuştoxê kovara Hawarî. Hîkayeyê Nûredînî gelek tehmweş bîy, Celadet Bedirxan terzê hîkayenuştoxîya ey zaf ecibneno û vano Nûredîn Zaza “Çekof”ê kurdan o. Nûredîn ZAZA bi xo zî vano: “Keyfê rehmetî zaf çîrokandê mi rê ameyêne. Ey hîrê- çar rey wendênê. Gama ke ez bişîyêne keyeyê înan û uca meymanî zaf bibîyêne, waştêne ez hîkayeyanê xo înan rê zî biwanî. Wendişî ra pey werzaynê xo ser û ameyêne lew nayêne çareyê mi ra û vatêne: “Ti Çekofê ma yî kirîvo, Çekof!”
Nûredîn yew het ra xebata kulturî keno û heta bîn ra zî 1942 de, bi şîret û destûrê kekê xo Dr. Nafîzî dest bi kar û xebata sîyasetî keno. Nûredîn serra 1944 de, seba ke têkilî bi rêxistina Hîwa û Mele Mistefa Barzanî ra virazo, verê xo dano Kurdistanê Başûrî. Labelê wexto ke sînor ra vîyareno, mintiqa Zaxo de polîsê Îraqî înan tepîşenê û 2yê aşma tebaxe de ê benê Bexdad. Mistefa Barzanî bi xo seba veradîyayîşê înan, bi mesulanê îngilizan û ereban ra keweno têkilîye. Lakin seba ke mabeynê înan weş nêbî, zaf faydeyê înan xo nêreseno înan. Nûredîn nêzdîyê 5-6 aşman hepisxaneyê Îraqî de maneno û bado înan veradanê. O ke ame veradayîş û agêra Sûrîye, êdî qerar da ke wendişê xo dewam biko. Seba wendişî verê xo dano Beyrûd û xo beşê Zanistîya Sîyasî ya Unîversîteya Fransizan de qeyd keno. Beyrûd de xebata xo ya kulturî û sîyasî dewam keno, bi embazanê xo pîya Komeleya Wendoxanê Kurdan saz kenê. Wendişê unîversîte ra pey, seba master û doktora şino Siwîs. Wexto ke Ewropa de waneno, uca zî Komeleya Wendoxanê Kurdanê Ewropa saz kenê.
Zaza, 1956 de doktora xo xelisneno û peynîya aşma hezîrane de verê xo dano Sûrîye û yeno mîyanê milleta xo ke xizmetê înan biko. Wexto ke Dr. Nûredîn Zaza Siwîs ra bi keştîye yeno Beyrûd, ewnîyeno Dr. Nafîz û gelek dost û embazî ameyê pêşwazîya Dr. Nûredînî. Zaza vano: Gama ke ez keştî ra peya bîya û mi hende dost û embazî uca dîy, mi hete qenaetêko winasî peyda bî ke kurdê ma yê Binxete mi ra gelek çî pawitêne. Dr. Nûredîn Zaza ke agêreno Sûriye, unîversîteya Şamî de dest bi mamostatîya dersê sosyolojî û pedagojî keno. Yew heta mamostatî hetê bîn ra zî kar û cigêrayîşê xebata sîyasî dewam domneno. Peynîya serra 1957î de hewnê ey û embazanê înan beno raştîye; Partiya Demokrata Kurdan Sûrîye de (PDKS) ronîyena û Dr. Nûredîn zî 38 serrîya xo de beno serekê partîye. Bêguman panc serrê xebata sîyasî ya partî bi gelek teganî û zehmetiye vîyarenê. Ke serra 1963î de Partîya Baas bi derbeyêka leşkerî îqtidar girewt xo dest, êdî Sûriye de şertê xebat û mendena Dr. Nûredîn Zazayî nêmanenê, mecbûrî vere xo dano Lubnan. Lubnan de xebatê rojnamegêrî û diplomasîye domneno. Seba paştgirîya hereketê Kurdîstanê Başûrî û Mele Mistefayê Barzanî xebat û dîplomasîya rojnamegêrî keno.
Hukmatê Lubnanî 21 nîsane de Dr. Nûredîn dewleta xo ra teber keno. O uca ra şino Urdun û polîsê Urdunî zî ey 23yê sibate 1966 de raykenê Sûrîye. Roja ke o vîyareno Sûrîye, derbeya leşkerî bena û a hengame de reyna tepîşîyeno û na rey zî hewt aşmî zindan de maneno. O ke na rey zî zindan ra sax vejîyeno, hamnanê serra 1967î de verê xo dano Dîyarbekir. Nûredîn Zaza hetan serra 1970î, bi nêmnimitkî Kurdîstanê Bakur û Tirkîya de maneno. Dewleta Tirkîya ke pey hesîyaye û ca ci rê teng kerd, o bi nimitkî şi Almanya û uca ra zî şi Siwîs.
Dr. Nûredîn Zaza 1972 de, 53 serrîya xo de zewicÎya. Lajêk înan rê bî û nameyê ey Şengo Valêry na pa. Ey Ewropa de xebatê xo yê sîyasî û kulturî domnayî, serra 1983î de ronîyayîşê Enstîtuya Kurdî ya Parîsî de ca girewt. Zaza, dilsozê doza neteweyîya kurdan bî, no rayîr de zaf tenganî dîy û heyatêko zaf zehmet vîyarna. Ey tena karê sîyasetî nêkerd, hem edîb, hem nuştox û hem zî çarnayox bî. Semedo ke ma Dr. Nûredîn Zazayî baş bişinasnê, hewce yo derheqê heyat û têkoşînê ey de têzî bêrê amedekerdiş û nustiş. No kilmnuşte tena semedê vîrardişê ey o, neke dayişşinasnayîşê ey o. Hezar heyf ke o rew û bêwext, roja 7. 10. 1988 de ma mîyan ra aqitiya. Bêguman do cayê ey behişt bo û doza ey serkewo.
07.10.2017, Dîyarbekir
Bas, no: 38