Rojî Kurdistan (1922-1923)

 Kokirdinewe û Pêşekî 

Cemal Xeznedar 

 Bexda  1974

Wezaretî Rageyandin

 

Kargêrîyî Giştî Roşinbîrî Kurdî

 

Zincîrey Jiyandinewey

 

Rojname û Govarî Kurdî

 

(I)

Be boney yobîayî <75> saley rojnamey <Kurdistan>

Yekemîn rojnamey Kurdî.

<Rojî Kurdistan- Şemsî Kurdistan> cerîde

Rojî Kurdistan 1922-1923

Silêmanî

 

 

 

 Pêşekî

Silêmanî, we be taybetî şarî Silêmanî cêgeyêkî dîyarî hey ele peydabûn û peresendin û pêşkewtin û gorranî çapemenî û rojnamegerîtî Kurd le duwa salanî sedeyî nozdem û nîwey yekemî sedeyî bîtsem da.

Le paş kotayî Cengî Cîhanî Yekem û dagîr kirdinî şarî Silêmanî le layen Îngilizewe, çapxane le Silêmanî damezrênira. Hendê rojnameyî heftanew çapemenîyî Kurdî tir belaw kirayewe.

Rojnamey <Pêşkewtin>î hefteyî, yekemîn rojname bû lem nawçeye da belaw kirayewe. Yekem jimarey le rojî 29-î Nîsanî salî 1920 belaw kirayewe, ta Temûzî salî 1922 berdewam bû, lem maweye da(118) jimarey lêbelaw kirayewe.

Weku derdekewê damezirandinî deselatî neteweyatî Kurd le Silêmanî bû be hoy ewey ke rojnamey <Pêşkewtin> biwestê û lê cêgey ew rojnnamey <Bangî Kurdistan> belaw bikirêtewe. Xawenî îmtiyaz û be rêweberî Mistefa Paşa Yamulkî bûwe, belam jimarî resmîhikumetî Kurdistanî xwarû bû ke Şêx Mehmud be nawî  <Melik Mehmud Yekem> fermanrewayî dekird. Jimare yekemî <Bangî Kurdistan> le 2-yî Tebaxî salî 1922 belaw kirayewe, tebya (14) jimarey lêderçûwe.

Duwa bediwayî rojnameyî <Bangî Kurdistan>, rojnameyêkî tir be nawî <Rojî Kurdistan> ke xawenî îmtiyaz û berêweberî <M. Nûrî> bû le Silêmanî derçû, yekemîn jimarey le rojî 15-yî Tişrînî duwemî salî 1922 belaw kirayewe.

Em rojnameyeş ewende nejîya, w ele rastî da hayî nemanî ew tenguçeleye bû ke tûşî Silêmanî hat û carêkî tir dagîr kirayewe. Belam raperînekanî Kurdî nawçeyî Silêmanî le jêr fermandey Şêx Mehmûd propagandeyan feramoş nekirdbû, leber ew bû le eşkewtekanîş buwaye rojnamey. Kurdîyan her belaw dekirdewe, wabû le paş rojnamey <Rojî Kurdistan>  le baregayî fermandey leşkerî Kurdistanewe, le eşkewtî casene, rojnamey <Bangî Heq> sê jimarey belaw kirayewe.

Ke Şêx Mehmud gerayewe Silêmanî, rojnamey <Umêdî Îstiqlal>î hefteyî damezrêniraw le çapxaney hikumet le çapdedira, tenya (25) jimarî le salî 1923 da belaw kirayewe.

Ke le salî 1924 da be tawawî raperînekanî Kurd le nawçeyî Silêmanî kip bû, rojnameyî hefteyî <Jîyanewe> le 18-yî Tebaxî(Axistosî) salî 1924 da yekemîn jimarey belaw kirayewe.

Rojî Kurdistan

Rojnamey <Rojî Kurdistan>  ewey lem kitêbe da hemû jimarekanî be çapî ofsêt belaw dekeynewe, yekêke le rojname hefteyî ye here girîngekanî ke be zimanî Kurdî belaw kirawnetewe. Xawenî îmtiyaz û berêweberî <M. Nûrî>we nûserî Elî Kemal bûn. Jimarey yekemî le rojî çiwarşemuwî 25-î Rebîm û le ewelî salî 1341-î hîcrî(15-yî Tişrînî duwemî 1922) belaw kirawetewe. Jimarey yekem ta jimarey duyemî le rojî çiwarşemuwan derçuwe, jimarey yazdem ta jimarey panzdem le rojî şemuwan derçuwe.

Be pêy ew jimaraney leser laperekanî rojnamey <Rojî Kurdistan>  danrawin, (15) jimarey lêderçûwe, ke çî le rastu da (16) jimarey lêderçûwe, çunke jimare (3)yemî dûbare kirawetewe be bê ewey le rojnamekeda em helleye dîyare bikrê, jimare (3)yî eslî, wate yekem le 9-î Rebum û le axirî salî, 1341-î hîcrî (29_î Tişrînî duwemî 1922) da derçûwe, we jimare (3)y duwem le rojî 16-yî Ribîmul- axirî salî 1941-î hîcrî(6-î Kanunî yekemî salî 1922) belaw kirawetewe. Lem maweyeda rojÎ derçûnî hemû jimarekan dîyarî dekeyn:

  • Jimare(1) 15-yî Tişrînî duwemî 1922.
  • Jimare(2) 22-yî Tişrînî duwemî 1922.
  • Jimare(3) 29-î Tişrînî duwemî 1922.
  • Jimare(4) 6-î Kanunî yekemî
  • Jimare(5) 13-yî Kanunî yekemî
  • Jimare(6) 10-î Kanunî yekemî
  • Jimare(7) 27-î Kanunî yekemî
  • Jimare(8) 3-yî Kanunî yekemî  (Be hele le rojnamekeda <kanunî yekem> nûsrawe.
  • Jimare(9) 10-î Kanunî duwemî
  • Jimare(10) 17-î Kanunî duwemî
  • Jimare(11) 24-î Kanunî duwemî
  • Jimare(12) 3-yî Şubatî
  • Jimare(13) 10-î Şubatî
  • Jimare(14) 17-yî Şubatî
  • Jimare(15) 24-yî Şubatî
  • Jimare(16) 3-yî Martî

Rojnameyî <Rojî Kurdistan>  be qeware û rruxsar biçûk buwe, hefteyî car^k belaw kirawetewe be çiwar laperrey qeware(34 sm x 21sm 5 r.) (têkst 5 r. 28 sm x 18 sm) belam be nawerok gewre bûwe, hemû hîwaw û amancî ew serdemey kurdî girtote xo.

Rojnamey <Rojî Kurdistan>, rojnameyêkî resmî zimanî hikumetî Kurdistanî xwarû bûwe, hemû dengubas û hewal û beyannameyêkî resmî hikumet, be taybetî ferman û îradekanî Melik Mehmudî yekem leser laperekanî belaw kirawnetewe.

Rojnamey <Rojî Kurdistan>,  rojnameyêkî sîyasî û diblomasî bûwe, gelê bîr û ray ew sedeme bo çakkirdinî barî xebatî  netewey kurd leser laperekanî da belaw kirawnetewe, herweha be brûske hewallî sîyasî hawsêkanî kurd û henderan û pêwendî  sîyasî le nêwan dewletan da belawkirayewe.

Rojnameyî <Rojî Kurdistan>, rojnameyêkî komaleyatî bû, gelêk wutarî komaleyatî lebarey jiyanî kurdewe, belam sîyasî amîz leser laperekanî em rojnameye da belaw dekirayewe.

<Rojî Kurdistan> bayexêkî taybetî be edebî Kurdî dawe, şihrî belaw dekirdewe, zorbey em şihîraney leser laperekanî da belawkiranewe le şihrî sîyasî dejmêrdirên, em çeşne şihîre lew serdeme da baw bû.

Çapkirdinewey jimarekanî <Rojî Kurdistan>, amadekirdinî serçaweyêkî edebî û mêjûyî girînge bo jîyanî ew sedemey Kurdistan be giştî, we nawçey Silêmanî be taybetî.

Kargêrîyê giştî roşinbîrê kurdî, erkî çapkirdinewey jimarekanî <Rojî Kurdistan> î xiste estoyî xoy, cêgayî supase bo em karey. Dîyare, em desgaye kurdî ye hêşta pêrokeye, pêwîstî be yarmetî û harîkarî hemû roşinbîrêkî dilsozî kurd heye.

25-î Maîsî 1973

Cemal XEZNEDAR   

 

 

 

 Rojî Kurdistan

 

Sahîfe:1                                                                                                                            Rojî Kurdistan

Muherrîr                                                                                             Sahib îmtiyaz û midîr mesul  

Elî Kemal                                                                                                           M. Nûrî

 

Bedel abone:                                                                                               Îlanat bidîrîk

3 mang êk, 6 mang du,                                                                           3 ane deh sînrît

salêk çiwar rupîye ye.                                                         

       Bo hemu şitêk mirecat be midîr mesul kira 

bo xaric ucretî posta îlawe dekirî

 

Tarîxî întişar

15 Tişrînî sanî 1922

Silêmanî

sîyasî, edebî, ictimayî   gezeteyek resmî ye

hefteê carîk derdiçî

 

Nusxeyê be aneyek                                                                       Nusxeyê be aneyek

Sal: 1   Jimare: 1   [Çiwarşem]    25  Rebîûlewel  1341   15 Teşrînî sanî 1922

Bangî Kurdistan-Rojî Kurdistan

Sahibê îmtiyaz gezeteyî Bangî Kurdistan cenabî Hacî Mustefa Paşa leber meşxelet û wezîfeyê resmîye îstefa kird. Întişarî em xezeteye lewaqîen bo kurd û Kurdistan falîkî xêr bû. Yanî Bangî Kurdistan netîceyê roj bû. Leber îstifayî mewmî  îleyh îmtiyaz we îdareê xezeteê rojî Kurdistan ba îradeê hezretî celalet melikê Kurdistan dam şewkete  bem nawewe tewdîhî bende kira.

Bilî neticeê bangî ke bo tuluê(helhatina) fecrîkî îstiqbal dira roje.

Ew bange bangî bû ke bo sibhekî seadetî dira em roje, rojîkî ke lehul hemd qewmî necîbî kurd le sayeê hîmet we îqdamatê xuda pesindaneê milukanewe naîlê sadet we îstiqlalîyetî xoy bû.

Xuda em roj we Rojî Kurdistan le hemu milletê kurd mibarek bika.

Midurî mesul

M. Nurî.

 

Xezeteyî Eraq le nusxeê 738 da be enwanî <Menşur Hizbul Hurul Îraqî>  û le 743 da be enwanî  “Meclîsî Îdareyî Kurdistan” çend şitêkî nusîbû kewte ber çawê man. Guya Hîzbî Hurî Îraqî talebî muhafezeê hemu hiquq we hidudî tabiîyey Îraq le hikumetî xoyan kirdiwe. Kurdistanîş be nawî lîwayî Silêmanî daxil kirdiwe. Çunke merbudiyetî(girêdana) ticaret û îqtîsadiyatî le gel Bexdat zore. Û hem Meslîsî Ruesayî Kurdistanî be nawî meclîsî îdareyî Kurdistan dawite qelem. Em mutaleete ke lem xezete da dermiyan kirawe rastî cay tacîb û  teesife. Çunke be xeyalî hêç erbabî wicdaniyêk da bî ke şexsêkî ……….. le heq û hedê xaric bî. Ême hîç umîdeman nedekird ke dirawisîyekî muhterem xoman p êle hemu hiquq û munasebatî hezar saleî em du hikumet û milete binî le cîyatî – rasimeê mubrekîyatî û terwîcî amal û efkar îman tecawizî hidud û hiquqî man bikat. Ew kesane ke em newee(core) qisawekan bê şiphe dişminê  waten û milletî arebîye û hezretî celalet melikî Îraqin. Çunke em qisane  lem roje da ke meselekî heyat û memat(mirin û jiyîn) be destewe dilî dost û biraderêkî weku ême pê rencîde debin. Eger be nezerî însaf temaşey rast û çep û îstîqbalî xoyan biken. Lêyan malum ebî ke teşekulî hikumetî Kurdistan le hemu xususîkewe sed hezaran xêr û xoşî bo Îraq ……. Û belkî dewamî îstîqlal, baqay mewcudiyetî Îraq her be wasiteî baqaî hikumetî Kurdistanewe ye. Le ber ewe leser herdu milletî îslamîyeî micawere ke hiquq û minasebatî hezar saleyan pêkewe ye û hemîşe weku biraziyawin lazime bo mihafezeyî îstiqlal û hiquq û hidudî tabiîyeyî yektira be can û ceger îqdamatî dostane serf biken.

Tarîxî alem û coğrafyayî tabiî şahidîkî adile ke milletî kurd le ruyî zemînda hemu wexta nam û nîşanî bûwe. Û hemîşe maddeten îsbatî mewcudiyetî mîllîyeî xoy kirduwe. Hîç wextî le mearif, sanayî, ticaret, hiquqî beşeriyet, lewazimî însaniyet, medeniyet, arazî, nifus wesayîre le emsalî xoy zîyatir nebûbî kêmtir nebuwe. Eger ezkîyayî areb temaşayî îstatîstikî em çend saleyan bikirdaye lam waye eminde bî, lutfiyan qebul nedikird û bem newe şûleyan lê hel nedebirî. Qanun û disturî serbestî eqwamî emir û le dîmax û ruhî hemu ferdî le efradî millet da nexşî bistuwe. Nîmetî hiquq û hidudî ke le meclîsî eqwam da be edalet beşkirawe êmeş hîssemendên û bo dewam û beqayê em hîsseye be mewcudîyetî maddîye û manewiyeman lewazim fedekarî becî deînin.

Bawer nakem leb îstemîn esrî medenîyet da kes bitiwanî biçîte ser beş kes be kemalî îtîxarewe erz ekeyn. Ême qewmêkî pak û bê bakîn. Dirust nîne serbestîn zimanêk ke be saîqeyê qeza û qeder maruzê felaket û musîbet. Wîn lege ew hemû teşebusat û eqdamane ke le eleyhî em xake pake û em millete xoş biçîte kira. Dîsan zole le firewfîl têgeyîştin gerdin kiç desîse û temeh nebûbin û be hîç gelûcî  le şîrazeyî hidudî huquq ê meşrueê xoman derneçûbin û be arzû û dilşadî mayinewe. Êsta ke sed şikûr Xuda  şewmanî roj kirdutewe û be wasiteyî muawenet û musadetê hikumetê fexîmeê Brîtanyawe afaqê sîyasetî man pak û rona ke sirur û serdarîkî muazem weku melikî Kurdistan yanî  “Melik Mehmudê Ewel” adeta weku îcaz, bo man zindu bûtewe û netîceyî fedekarî em çend saleman  be arzuyî xoman dest kewtutewe çûn dewayên ke lawî babirdu ekewîn.

Zaten nuqteî nezer û xayeyî eqdes(herî pîroz) hezretî melikî Kurdistanîş ewel û axir muhafazayî hiquq û hidudî tabîyeyî Kurdistan, û hemîşe legel dirawsî kanîmana be sûretî birayetî û be kemalî xêrî xuwahî rabiwardin le hemû ceryanî muteessîr(xemgîn) û mesrur(dilşa) bûne. Çawman le tecawizatê hidud û hiquqî hîç milletî nîye. Dostî û birayetî hikumatî micawereê îslamîye eqden arzumane legel ewîş da bo mişetî xakê pakê Kurdistan, bo saadetî ferdî le efradî em mîlleteş herçî lewazimî xîzmet û fedekarî bê qisur û fiturî(zexelî) lê nakeyn.

Xakê pakê mîlletê Kurd milkî bawkî xoyetî pêm bilên em xelke bo çî xoy weha bednawaka.

Arif Saib   

Şefqetî Milletî Niwazane

Le terefê heyetê muhteremeê ruesayê(reîsên) Kurdistanewe lew mîqdare meaşe ke bo hezretê şewketmeab melikê Kurdistan qerar dirabu û erzê hizurê mibarek kira. Leber menafiê umumîye(menfîetên giştî) û leber ewe ke xezîneê milletê emro şayesteê muawenet Û hîmete deh hezar rupîye le terefê hezretê celaletê melikê Kurdistanewe bo xezîneê mibarekeê mîllet îade û teberû kirayewe. Û fermuşiyane hemû wextî le emlak û serwetî xususî milukaneş, muawenetê lazimeê xezîneê millet kira.

Rojî Kurdistan bi namê umumê milletewe  erzê şukran em şefqet û tewecuhate ekat. Her bijî melikê Kurdistan bo xoy û şefqetê milletê niwazî. Her bimînî Melik Mehmudê Ewel.

Rojî Kurdistan

ÎRADAT

  • Hezretî Şêx Qadir Efendî sipasalarê Kurdistan terfiyen bo reîsê ruesa û naîbê hikumetê Kurdistan întixab û tayin kira.
  • Le ezkîya û mineweranî Kurd Macid Efendî bo midurê hendesexane û Sidiq Efendî bo katibê hendesexane tayîn kirawin.
  • Tewfîq Efendî, Ezîz Axa tayîn buwe be memurê enbar û mexazeyê ekserîye û polîs.
  • Le erbabê îqtîdar û senet Şakîr Mucerem Efendî tayîn bû be mifetîşê fenê telgiraf û muamelatê poste.

Xuda le hemuyan mibarek bikat û hemû layî muafik bifermowît.

Reîsê pêşder cenabê Abas Axa û cenabê Şêx Emîn, Şêx Qadir Sindolan û le ruesayê namdar le paş ewe ke be tewawî le hizurê milûkane îktisabê feyz(feyz girtin) û murtehemiyan girt bo mewqehê xoyan teşrîfiyan kiranewe.

Le Encamewe:  

Yunanekan Le Tiraqya Deçine Derewe

Derseadet: 24 Teşrînî 1- herekatê texlîyekirdinî Tiraqya qerîbentewawa bî ew cigayaneê ke le teref Turkewe bo îdarey program teşkîl dikirî. Mendubê samîyekan duwelê îtîlafîş îştirakî Refet Paşayan kirduwe.

Qabîneê Tazeê   Îngiltere 

Leser îtifakerdinî Mîstir Lewîd Corc le telgirafîkewe ke le Londrawe be tarîxî 24 Teşrînî ewel 338 hatuwe qebîneyî Îngiltere le em zatene teşekulî kirduwe.

Başwekîl                                    Mistir Bonarlo

Nazirê Xaricîye                         Lord Gurzon

Nazirê Malîye                           Mistir Baldon

Nazirê Mûstemerad                  Doq Of Dînfonşîr

Nazirê Herbîye                          Lord Derby

Nazirê Behriye                          Amîral Emîrî

Nazirê Hendesetan                   Walfîs Kontbîl

Reîsê Meclîsê Lordekan           Salsîrî

Nazirê Daxîliye                         Wîrdîcman

Nazirê Ticaret                           Sîr Flîp

Nazirê Sihiye                            Krîfs

Nazirê Ziraet                             Baskon

Bolşewîk Muawenetê (alîkariya) Anqereyan Zor Kirduwe

Nazar bo îxbarete ke le menabiê mexsusewe wergêrawe lemupîş çi Altun û le bedrî zîqîmet  muawenetîkî zorî Anqereyan kirduwe.

(Teşrîf)

Bînbaşî Cenabê Salih Zekî Beg ke yekî ke le ezkîya û watanperweranî Kurd lemupîş le Aqre qaymeqamê mulkî buwe. Mahzen bo xîzmetê waten û millet îstifayê kirduwe û hefteyêk lemupîş teşrîfî hînawete Silêmanî bexêr hatinî dekeyn.

Teşrîf

Yûzbaşî cenabê ……. Reuf Efendî le Kerkûkewe  û cenabî biraderê muhterem Salih Zekî Beg, Dawid Beg, le Hewlêrewe …….. hatiwe erzê xoşamedîyan ekeyn.

Îlan:

Leber ewe ke meqamê Hezretrê milukane be umuratê cuzî îşxal nekira le mewlel îstîd’a bo ew meqamê alî be suretê qetî memnue heçî kes xîlafê em îlane hereket bika ceza edrî.

Rojî Kurdistan

Dîwana Mehwî

Dîwana işarê şairê meşhur Mehwî Efendî ke îbarete le 82 sahîfe le metbaeê Silêmanî tab kiribû. Nusxeê be du rupî ye. Canabê Zoq Selîm û muhîbanê edebiyatê Kurdî em firsete nefewitînin. Mureceat be metbeaê hikumet bikirî.

Midurê Metebea

Ebdulmecîd.

 

Îlan:

58-338

Hissî malumeê Şêx Qadir Miftî lew araziyane û aşî ke le dey istîlê waqîa bo îhaleê qetîyeê bimucîbê (114) madeê qanun îreata panzde rojî tir wezê muzayedeê alenîye kira. Her çî talebe sedî deh temînatê musteshîben muraceat be daîreê îcraê Silêmanî û mûnadî Tewfîq Axa bikat.

30 Teşrînî ewel 338

memurê îcra

M. Wehbî

 

Îlan:

123-338

Mewqîê             Newî               Donimî            Mîqdarê firoştinî

Binawereş          terlayê biraw   30                    beîtibarê pênc beşêk beş

Deştê hermî               «              «                      «

Qewlê Zîye                «              21                    «

Darçejnê                   «              6                      «

Nawbokan                 «              21                    «

Sersêr                 Rezdêm          6                      «

Nawzoran                 «               6                      «

Kolfire                      «               6                      «

Baxkurdî                  «               6                      «

Binawereş          Dêm Tarla       12                    «

Lebîreser gehrîz      Terlayê Biraw      12                           «

Lebîrenaw Bokan          «                     12                           «

Paşrez                Terlayê  Dêm 6                      nisfî beîtibar pênc beş yek beş

Malexerat                 «                12                    «

Bax                          «                6                      «

Guherêz binawereş Terlayê Beraw 24                    temamî

Ew beşane lew zewîlame ke aîdê be Emîn mela piçkile û new’i û mewqîyanê le serewe nusrawe û le dî çiwar ta waqîe be muqabilê telebî Mela Seîd …………. le 230 rupîye û diwazde ane mesarifê muhakeme û resumê îcraye defiroşrî û bo îhaleyê olîyeta 30 roj wezê muzayedê alenîye kira. Her çî taleba sedî deh temînatî musteshîben mûreceat be daîreê îcraê Silêmanî û delal Tewfîq Axa bikat.

4 Teşrînî Sanî 338

Memurê îcra

M. Wehbî

———————————

Le metbeê hikumet le Silêmanî tab kira.